Къадирмурзаны яшаву ва яратывчулугъу



       Къадирмурза 1759-нчу йылда Амирхангент юртда тувгъан. Къадиликге чыкъмаса да, о замангъа яхшы билими булангъы гиши болгъан. Ону юртлулары, язывчугъа тухум-тайпа болагъанлар айтагъангъа гёре, ону атасы Мустапа уланыны айлана юртлагъа барып, не къужурлу хабар, йыр эшитсе, шону язып, жыйып айланагъанындан сююне болгъан.



Къадирмурзаны къолдан-къолгъа берилип охулагъан бир нече китаплары эсгериле. Оланы бирлери хабар, бирлери йыр къайдада язылгъан болгъан.



Ону юртлулары, миналы кахулайлылар, «Санкъызны хабары» деген атын гьали буссагьатда да унутмагъанлар.



Къадирмурзаны «Искандер-наме» деген башгъа бир китабы оьзю Тюркиягъа гёчюп гетегенде: «Мен ону басмадан чыгъарайым», – деп, кахулайлы Ибрагьим шайых Истамбулгъа алып гетгенни айталар. Амма о алып гетсе де, шо китапны бирдагъы варианты Таргъу юртда ХХ асруну башында имам болуп ишлейген Къадирмурзагъа къардаш тиеген Магьаммат-Амин-гьажини къолунда болгъанлыгъына шагьатлыкъ бар.



Кахулайлы Шарав Вагьабов мисгин бизге булай дей эди: «Къазиюртгъа барагъанда о юртлу бир тамазаны къолунда Дагъыс­танны Хазар заманындан хабарлайгъан Къадирмурза язгъан уллу таварих китапны оьзюмню гёзлерим булан гёрдюм…».



Бизин къаравубузда, Къадирмурзаны «Искандер-наме» таварихи, бизин халкъны лап камер-къуман заманындан берли гелеген, халкъ арада юрюлеген китап болмакъ бар. ХVII асруда бизин якълагъа сапаргъа чыкъгъан, илмуда аты белгили алимлер Эвлия Челеби, Катип Челеби къумукъ шавхалларыны арасында юрюлеген шолай китап барны гёргенлер. Оьрде биз атын эсгерген Магьаммат-Амин-гьажи шо китапгъа минг йыллар боладыр деп ёрай.



Бизин къолубузгъа тюшген Къадирмурзаны «Анжи-намеси» китапда гёрсетилеген кюйде, 1780-нчи йылда язылгъан кююне къарагъанда, бу китапны автору бырынгъы къолъязывлардан, халкъ арада юрюлеген хабарлардан, йырлардан пайдаланып язылгъан.



Анжи хазарланы заманындан да кёп алда къурулгъан Дагъыстан шагьарланы бириси болгъан. Ону аты тарихи язывларда Семендер деп юрюле. Нечик айтылса да, Анжини аты ону къургъан тюрк кимер къавумланы инг гьаракатчы тайпасы анчы (аллагьына йимик сужда къылагъан) тарабы (группасы) болгъан.



«Анжи-наме» атындан да белгили болуп турагъанда йимик, бырынгъы Анжи шагьарны игитлешдирилген тарихи язылгъан, ону халкъыны культурасы, тарихи агьвалатлардагъы ва оьзге шагьарланы, юртланы арасында тутгъан ери, оьз ватаныны эркинлиги учун анжилилени ябушуву, инанывлары, башгъа тюрлю дюнья къаравлары суратлана. Хабар Анжикъаланы къурулувундан башлана ва гючден дин яйылывчуланы вагьшилигинден сонг бузулгъанлыгъы булан бите.



Бизин сёз маданиятыбызны тарихинде «Анжи-наме» дагъы бир асаргъа да ошамагъан, оьтесиз пасигь ва къурч ниъматлы языв гьисап этемен. Ону пагьмулулугъун ва зорлугъун мен ону оьзтёречелигинден, айрыча къурулушундан, ойлашылып иш этип этилмегенинден гёремен. Автор бизин халкъны гелишиндендир ва оьзюню асарында бизин ата-бабаларыбыз асрулар бою ясала гелген дюнья англавларын якълай туруп, арап халиплени асгерлери булан къанлы къаршы турувун ва о заманлардагъы жамият – политика гьалланы эпсиз уста кюйде суратлай.



Къадирмурзаны китабындагъы бир-бир сюжетлер бырынгъы къумукъ йырлагъа, мисал учун, Къарткъожакъны ва Макъсуманны гьакъындагъы йыргъа, олай да, «Китаб-Дедем Къоркъуд» деген умуми тюрк эпосгъа, осетинлени ва оьзге Кавказ халкъланы нарт хабарларына ювукъ экенин, парх берегенин гьисапгъа алмагъа тюшедир деп ойлашаман.



Амма «Анжи-наме» оьзюню тизилишине гёре, хроника деме хроника тюгюл, эпос десек де дурус болмас. Шону булан бирге ой, чебер кюрчюлери асрулар бою ясала гелген тап-таза тюрк, къумукъ фольклор-адабият алымны аламаты.



Оьзюбюзню тарихибизге ва маданиятыбызгъа гёре биз бютюн тюрк, Кавказ дюньясыны айрылмасдай бир анадаш бёлюгю экенге бизге уялмайлы, тартынмайлы, танглагъан шо ёлубузну узатма герек.



Айтылгъан чакъы затдан шулай гьасил чыгъа, Къадирмурзаны бютюнлей яратывчулугъун, айрокъда ону аслу «Анжи-наме» китабын кёп чайналгъан мердешликге салмай, янгы къастлыкъ булан, теренден сезип, ону тил ва маданиятыбызгъа этген къошумун генг оьлчевде уьйренмеге герекбиз.



 



Салав АЛИЕВ,



адабият ахтарывчу



 



АЙКЪЫЗ



(Поэмадан бир гесек)



 



Уьч терекни уьч айландым, чилле чачларын юлкъуп енгимни ­бутакъларына чатал байладым.



 



* * *



Тенгириме тенг сёзлер сайладым.



Тизден чёгюп уртлап Гёк кёлню сувун



Суванасы булан Сулагьгъа



алгъышларым ортакъ пайладым…



Сейирлешди уюп-уюп Гёк кёлюм,



Гёрсетди бетимни, тартып къаравум.



Дёгерекге алып солгъулу,



Гёзлерим бакъды магъа соравлу,



Къаралып, агъарып толгъуду:



…Ай тамам чыкъгъанынг къонакъ –



Уьчюнчю гюн уча Бийдаякъ.



Уьч керен окъ атлы Айбегинг уьч бюгюп билегин,



Янтыкъ ташда уьч гюн от ягъа –



уьч дост къызынг – уьч сырдашынг.



Бару башда уьч гюн дам къагъа –



Айбегингни уьч къурдашы!



Гюлюклейин оьзюнг кавлагъан



Биенг бойсынмай аргъып айлана



Авдарып карасны оьзю байлангъан.



Эгеринг ер бавурлап авлана,



гючюклейин сагъа сайлангъан…



Гьис этмейсен, негьакъ



Уьч гюн эсинг-пусунг ютгъанынг – о гьакъ!



– Къарындашым мени, багъатур Исакъ,



Абурунгну отун ягъайым!



Танг яхшыны ёрап, тавукъчакъ



Тилевлю тувра багъайым –



Къайтар, къайтар мени Анжикъалагъа!



Чакъыра бизин биз тувгъан ожакъ.



Къувунлу сеслер еллерден магъа



Кюстюн диванбашы – абий Къарткъожакъ…



– Бир къарында ятгъан,



Бир эмчекни эмген



къызашым Айкъыз!



Гьам гёнгюм алмагъа билген,



Инимдей ий, сукълангъан менден –



Амалын, жанын аямас сенден



Талчыкъ ёравларынг ёрукъдур, тизме!



Танг алда йылкъы авлап къайтгъанман –



Етдирер эди еллер де бизге,



Къарнайын, дамын къакъгъанын



Къавум башыбыз Хазар Хакъаны.



Асгерин, туташ темир къалкъанлы



Дербентни алдын алдырып тизген,



Душмандан къорур – къыркъ къапу алда,



барулар бойлап къара агъачдай



Юзлер ва юзлер…



Нечесе, нечесе йыл оьтген



чалмалы черивлер артгъа чегиле –



гючю чатмас бизге,



Хас эрлени кимдир чёкдюрер тизге!



Бармалы тутгъан бусанг хыялынг,



Бугюн къонакъланы кютюп, амалынг –



Узатарман сени тангала…



– Къызкъардаш да болгъан, сырдаш да,



Анамдай сююп билген гьалалынг –



Чыгъажакъ мени булан ёл салып,



Сен разилик бер шу мюгьлет гетмеге



Бары аллагьланы изнусун алып



Умутлуман Анжикъалагъа етме



Гюнню батма къоюп, къашкъаралып…






* * *



Къалкъыбашдагъы къурухну тешип



Сызгъыра тюше Айбекни огъу



Аякъ тюбюне Исакъны.



Экинчи огъу – тартып батды къылдай



къомуздай согъуп,



Темир гьалкъасына къонду къабакъны,



Уьчюнчю огъу – зангырлап-зирлеп –



Гьаваланы саркъа ал гьызып



Терезе башына къонду Айкъызны…



 



Шейит-Ханум АЛИШЕВА,



Дагъыстанны халкъ шаири.



 



 



 



«АНЖИ-НАМЕ»



Къадирмурза Амирхангентлини 260 йыллыгъына



 



«Анжи-наме» язылгъан кёп эртеде,



Кахулайлы Къадирмурза къол салып.



Къарагъанда девюрлеге бойсынмай,



Гьар сатыры мукъаятлы ясалып.



 



Ананг оьлгюр Анжи шагьар – бырынгъы,



Тарихлени таш бёшюгю чорайгъан.



Елемеге гелген нече душмандан



Уланларынг оьч алывда торайгъан.



 



Анжи, Анжи, сырынг сени теренде,



Сен гёрмеген шавхал да ёкъ, пача да,



Бу шагьарны язса герти тарихин,



Толар эди нече китап тахча да.



 



«Дербент-наме» йимик «Анжи-наме» де,



Минг йылланы мисгинлерин гёрсете.



Минкюллюню минг очагъы янгъандай,



Къумукъларым бир-бирине сес эте.



 



«Анжи-наме» асрулардан айланар,



Бирев болмас къыркъма сени ёлунгну.



Хазар денгиз эгер ташып йиберсе,



О гемедей ярып гетер толкъунну.



 



Къарагъанда, урлукълары бек битген,



Язывчуну терен салгъан харшында.



Бу китапны энни алып юрюсюн



Къумугъумну уллусу да, яшы да.



 



Гь.БАГЬАВДИН,



Дагъыстанны халкъ шаири.



 



 



«АНЖИ-НАМЕ»




– сыралы сёз хазнасы



 



18-нчи юз йылны ахырында, 19-нчу юз йылны башында оьмюр сюрген белгили ва пагьмулу къумукъ язывчу Къадирмурза Амирхангентлини «Анжи-наме» деген асары мени де бек кепиме гелди.




Асарны бугюнгю ва гележек нас­луларыбыз учун кёп уллу ва терен маънасы бар.   



 



* * *



Къарт орунлу Къумукъну



Къарткъожакълар къоругъан.



Игитлер гьар абатын



Къартларына сорагъан.



 



Айкъызлар балкъып оьсген,



Айбеклер окъ атгъанлар.



Элни гьар-бир намусун



Оьгюз болуп тартгъанлар.



 



Тухумну терегинде



Бардай хуртлу емишлер.



Халкъгъа хыянат болуп



Чыгъа нажжас Темишлер.



 



Бусурман этебиз деп



Бютюн дюнья халкъланы,



Арап асгерлер къыра



Яш-юш булан къартланы.



 



Абийине ант берип



Айбегим тюше давгъа.



Кёп игитлик гёрсетип,



Савбол эте яшавгъа.



 



Анжини къолгъа алып,



Гюйшей душман, гамишдей.



Душмандан-душман чыкъгъан,



Уллу завхда Темиш де.



 



Бу гьалны гёрюп тургъан



Айкъыз бир гьилла къура.



Къаланы башындагъы



Таш хасиде олтура



 



Темиш макътана туруп



Зар Айкъызгъа къатыла.



Тартып, тёшюнден тутуп



Айкъыз ярдан атыла.





Арап асгер башчысы



Бу ишге гьайран бола.



«Элге амин бу халкъны,



Енгер гюч болмас, воллагь!»



 



Казим КАЗИМОВ,

шаир ва муаллим.



12.09.2019 г.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля