6 октябр – Муаллимни халкъара гюню

       «Къайратлылар ала къаланы, къажы­гъанлар хаба холаны» деген айтыв филология илмуланы доктору Нураммат Хайруллаевичге арив къыйыша деп эсиме геле. Ону атасы да юртда абуру-сыйы бар адам болгъан. О саялы да огъар яшлары да, дос -къардашлары да Хайрулла –папа деп айта эди. Юртну тамазасы тюрлю-тюрлю темалагъа гёре арты битмесдей къужурлу хабарланы, къумукъ тилни мекенли билеген, сёзге де итти, аталар сёзлерин, айтывланы оьз еринде уста кюйде къоллайгъан бир тамаша адам эди. Ону уланы Нураммат, оьзюню тенглилерини арасында ашыкъ ойнап, атасы булан бирче бичен чалып оьсген буса да, ону оьзтёрече къысматы бар. Оьзю де айтгъанлай, къысмат ону атасы салгъан мекенли гьыз булан лавлатмай юрюте. Шо ёлда ол оьзюню гьаракаты булан макътавгъа лайыкълы кюйде алгъа багъып абат алып юрюй.

     Школаны битген сонг, ол 1955-нчи йыл муаллимни касбусун тангламакъ учун Буйнакскидеги педучилищеге охума тюше. Шонда эки йыл охуп, ол ата юрту Ишартыда муаллим болуп ишлей. Касбугъа ес болдум деп ол рагьатланып турмай. 1958-нчи йыл Дагъыстан пачалыкъ университетни студенти бола. Бу оьр охув ожакъны да Н. Оьлмесов къызыл дипломгъа битдире. Шондан сонг ону Тёбен Жюнгютейдеги орта школагъа ана тиллерден дарс бермеге йиберелер. Шо школада ишлейген заманында охув ожакъгъа Москвадан комиссия геле. Комиссия яш муаллим ишлейген кюйге, охутувда ол къоллайгъан методикасына оьр къыймат бере ва ону Магьачкъаладагъы муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтгъа башлапгъы класланы методисти этип йибере. Шонда ол 1967-нчи йылгъа ерли къайратлы кюйде чалыша. Шо бир вакътини ичинде ол Ишартыда муаллим касбуну да юрюте. Юртунда яшланы билимлерин артдыра ва теренлешдире туруп, болажакъ алим бош олтуруп турмай. 1976-нчы йылны апрель айында Нураммат Хайруллаевич ана тиллерден оьтгерилген ярышда ортакъчылыкъ этип, биринчи ерни ала ва Дагъыстан пачалыкъ университетге ишге чыгъа. Бу оьр охув ожакъда ишлей туруп, ол аспирантурагъа да тюше. Болжалдан алда аспирантураны битдирип, 1981-нчи йылда Уфа шагьарда кандидатлыкъ диссертациясын якълай. Диссертацияны уьстюнде ишлейгенде ол ингилис тилни де теренден уьйрене.

      Илму минмараны бу канзисинде токътап къалмай, яш алим дагъы да оьрге ба­гъып оьр­ленме талпына. Ишлеме иштагьы бар буса, шолай канзилерден оьрленмеге онча къыйын болмай. Шо саялы буса ярай, 1996-нчы йылда Къазан шагьардагъы университетде алимни докторлукъ диссертациясы якълана. Илму ишге биринчилей багьа берген академик М. З. Закиев ва оьр даражадагъы фонетист Г. Ахметьянов жагьил алимни илму ишине булай багьа берген: «Оьлмесов Нураммат тюрк тиллени диалект къурулушуну тарих тилин ахтарывда биринчи кюрчю салгъан адам деп айтма ярай».

       – Нураммат Хайруллаевич, сиз школаларда кёп болгъансыз, муаллимлер булан семинарлар оьтгергенсиз. Школа яшавун алып къарагъанда, яшлагъа дарслар берилеген кюйге нечик багьа бересиз?

       – Школада дарсланы юрютеген методикагъа бир де рази тюгюлмен. Неге тюгюл, дарсларда яшланы ою да оьсмей, шондан себеп болуп тили де бир кюйде къалып тура. Муаллимлер дарсда кёп заманны тапшурувланы гёчюрмеге, гьар тюрлю правилоланы гёнгюнден, англамайгъан кюйде уьйренивге йибере. Шогъар дарсны бир минуту да гетме тюшмей. Охувчу яш сёйлеп де, язып да турагъанда оьсе. Шо саялы ол китапдан гёчюрмей, оьзюню оюн язмагъа тюше. Буссагьатгъы школа яшавуна къарагъанда, охувчу юрт яшавдан айырылгъан. Шолай яш «оьсмей».

     Н. Оьлмесов школалагъа тарыкълы болагъан илму адабиятны басмадан чыгъарывну ишин де кюте. Шо гьакъда айтгъанда, ол 3-нчю, 4-нчю ва 10-нчу, 11-нчи класлар учун дарслыкълар язгъан. Бирдагъы эки китап этип, диктантланы жыйымын чыгъаргъан. Сонг ол 4-нчю клас учун класдан тышдагъы охув китапны, 2-нчи, 3-нчю, 4-нчю класлар учун методика китапчалар гьазирлеген. Адабиятдан 3-нчю клас учун китап чыгъаргъан.

Школалар учун язгъан китапларында Нураммат Хайруллаевич охувчуланы тил культурасын артдырмакъ, оюн генглешдирмек, билимлерин мекенлешдирмек муратда оьзюню «Сарижанны хабарлары», «Эрлери давда оьлген батыр къатынлар», «Юртланы атлары», «Булай да бола» деген ва шолай да оьзге хабарларын ерлешдирген.

Алим-тюрколог школа яшавну бириси янына да гёз бакъдыра. Ачыкъ этип айтсакъ, ол илмуну методика къайдаларына теренден янаша. Тилни къоллавун генглеш­дирив муратда «Къарчыгъа» журналгъа макъалалар яза. Артдагъы йылларда ол къумукъ тилге байлавлу бир нече китаплар чыгъаргъан. «Къумукъ тилни методикасы», «Сопоставительная грамматика кумыкского и русского языков», «Фонетика кумыкского языка», «Морфонология кумыкского языка», «Бораганский говор и его место в системе диалектов кумыкского языка» — бу китаплар алимни илму ишлеринден лап аслулары санала.

Илму адабиятда морфонология деген бёлюкню биринчилей Н. Оьлмесов ахтаргъан ва илму бёлюк этип арагъа чыгъаргъан. «Сравнительно-историчес­кое исследование диалектной системы кумыкского языка» деген ону китабында тюркологиядагъы тил масъалаланы барына да къаралгъан: бир-бир алимлени ойларына рази болуп, къумукъ материал булан толтургъан ва беклешдирген; бир-бир масъалаланы етишмейген ерлерин толтургъан; бирлерине буса бютюнлей башгъа гёзден къарагъан. Масала, гелишивге (сингармонизм) – сёзлердеги созукъ авазлар тюшюп къалагъанлыкъгъа, эки къабат тутукълагъа, тамакъ тутукъ ъ-гъа, сёзню башында тутукъланы къолланывуна, ургъугъа (ударение) оьзюню ою булан тюркологияда уллу иш этген. Шондан къайры да, къумукъ тилни бары да масъалаларына, тюркологияда оьсмей къалгъан ерлерине багъышлап юзден де кёп илму макъалалар язгъан. Шолар Дагъыстанда чыгъагъан илму журналларда, Новосибирскиде, Къазанда, Уфада, Бишкекде, Черкесскиде, Мычыгъышда, Майкопда, Москвада, Ташгентде де чыкъгъан. Ондан къайры да, къумукъ тилни масъалаларын гётерип, оьрде атлары айтылып гетген шагьарларда докладлар охуп, тюркологиягъа багъышлангъан конференцияларда ортакъчылыкъ этген.

      Сынавлу алим Нураммат Хайруллаевич къумукъ тилни уьстюнде ишлей туруп адабиятгъа да агьамият берген. Ол къумукъ шаирлер: Акъа­й Акъаевни, Агьмат Жачаевни, Магьаммат Атабаевни, Бадрутдин Магьамматовну, Супиянат Мамаеваны тиллерини зор гючюн, савлай яратывчулугъун ахтарып, «Ана тилсиз къалса адамлар бирден…», «Гьар сёзю созулагъан бал йимик», «Ана тилин анасыдай сюйген», «Бокъурап турагъан булакъ» деген ва башгъа адабият ахтарыв ишлер язгъан.

«Терен гьакъыллы адам гьабас ёл чыкъмас, эгер чыкъса, ярты ёлдан къайтмас» деген айтыв Нураммат Хайруллаевичге къыйышмай да къалмай. Айтагъаным, ол: «Гьали чи оьзге алимлер чакъы китаплар да чыгъардым, арагъа атым чыкъмагъан буса, чыгъар», – деп къол силлеп къоягъанлардан тюгюл. Неге тюгюл, ол илмуну уьстюнде буссагьатда да эки де къолун тирсеклерине ерли чююрюп ишлей. Шо мурат булан ол гьалиги къумукъ тилни оьсювю ва дарс берив янгы ёлларын ахтара.

«Къумукъ тилни терский диалекти» деген китапны, къумукъча-русча сёзлюкню бир бёлюгюню уьстюнде де ишлеген. Къумукъ тилни диалектлерини сёзлюгюн айрыча китап этип чыгъармагъа сюе. Дагъы да ол яшлар учун «Юртумну сюемен» деген хабар китап чыгъармагъа гёз алгъа тутгъан.

Шулай, гьар янындан алгъанда, терен гьакъыллы, азиз ана топурагъына, ата юртуна, оьктем къумукъ халкъына, бешикден берли билеген къумукъ тилине къул йимик къуллукъчусу болуп турагъан алимни китаплары харж булан эки якъдан кёмексиз, орусча айтгъанда, спонсорсуз чыгъарыла.

Буссагьат да Нураммат Хайруллаевични дагъы ою ёкъ: ол оьзюню сынавун халкъына къоюп гетме сюе. Ону илму даражасына къарап, огъар булай сорав беремен:



      – Сиз шу илмугъа, айрокъда тюрк тиллени уьйренивге бакъгъан сюювюгюзню себебин неден гёресиз?

– Магъа илму тынч кюйде бериле. Шо­гъар аслу себеп, бары да затны кюрчюсю юртгъа бакъгъан сюювден, иштагьлыкъдан баш аладыр деп эсиме геле.

Гертиден де, тувгъан ерин, элин, юртун сюймейген адамгъа илмуну канзилеринден оьрленме къыйын боладыр деген гьакъылгъа гелемен.

      – Гьалиги охувчу яшлар тилни не даражада биле? Алдынгъы, сизин заманыгъыздагъы охувчулардан эсе оланы билими артыкъмы? – деп сорав беремен муаллимиме.

– Охувчу яшны билим даражасы, тилни билеген кюю кёбюсю гьалда муаллимден гьасил бола. Бир-бир гезиклерде буса шо масъалагъа ата-аналар да къошулма герек. Юрт тилни билген, юрт яшавну танглагъан ва касбу сёзлени билеген студентге илмуну биринчи канзисине минген адам деп айтма ярай, – дей ол.

      – Оьзюгюз юрютеген касбуну гёз алгъа тутуп, этген ишлеригизни жамын нечик чыгъаражакъ эдигиз?

– Илмуну уьстюнде мекенли, тындырыкълы ишлейген адам халкъыны якълавчусу да бола, топуракъларыны дазуларын сакълавчусу да болмагъа тюше.

Гертиден де, оьзюнден сонг гелеген нас­лугъа Нураммат Хайруллаевич кёп уллу ва бай китаплар чыгъаргъаны гьакъ герти зат. Бу ерде алимни касбу ёлуна багьа бере туруп, огъар ана тилни тамурун тас болма къоймайгъан сакълавчу деп айтма сюемен. Илму ёлда чалышагъан аспирантлар шо китаплардан пайдаланагъаны, шону булан олар да дазу якълавчулар, сакълавчулар болагъаны къумукъ халкъ учун уллу байлыкъ деп айтмагъа ярай. Гелигиз, энни бизин шулай къумукъ деген терегибизни къурумагъа къоймайгъан илму къуллукъчугъа биринчилей савлукъ, узакъ оьмюр, дагъы да уллу уьстюнлюклеге етмекни ёрайыкъ. Экинчилей де, илмугъа етген къошумуну артын узатып болардай оьсюп гелеген наслуну къолуна тапшурмакъны тилейик.



Б. Якъупова.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля