Язывчуну 90 йыллыгъына
Къумукъ адабиятны оьсюв ёлунда М.Абуков – оьзюню пагьмулу прозасы ва публицистикасы булан арагъа чыгъып, мекенли къошум этген язывчуларыбыздан. Ол 1929-нчу йылда Хасавюрт районну Темиравул юртунда сабанчы агьлюде тувгъан. Болажакъ язывчуну къысмат къучакъларын яйып шат къаршыламагъан. Ону аякъгъа туруп гелеген заманы къыйынлы отузунчу ва къагьрулу дав йылларына къаршы гелген. Гиччиден берли охувгъа нечакъы гьасирет болгъан буса да, ол дёртюнчю класдан тутуп, оьзюню тенглилери йимик колхозгъа кёмек этме, еттинчи класдан сонг колхозда мекенли ишлеме башлай. Шо иши саялы ол 1941–1945-нчи йыллардагъы Уллу Ватан давну заманында тёкген «Загьматы учун» деген медаль булан савгъатлангъан.
1942-нчи йыл техника курсланы битдирип, сув хозяйствону Хасавюрт бёлюгюнде техник болуп ишлеген. 1950-нчи йыл М.Абуков асгерге гетип, дёрт йылдан сонг къайтгъанда, Хасавюрт райисполкомда инструктор болуп чалыша. Шо йылларда ахшамгъы орта школагъа юрюп, ону тамамлай. Тек къайда ишлесе де, не касбуну юрютсе де, ол язывчулукъ ишге тартылып, макъалалар, очерклер яратма гьасирет болгъан ва яратып да гелген.
М.Абуковну биринчи хабары 1954-нчю йылда «Дослукъ» альманахда чыкъгъан. 1957-нчи йылда ону «Сёйлей Темиравул» деген очерклер ва хабарлар ерлешдирилген биринчи китабы чыгъып, ону аты кёп охувчулагъа белгили бола. Шо китапны кёмеклиги булан Микайыл Москвадагъы М.Горькийни атындагъы адабият институтгъа охума тюше. 1962-нчи йыл институтну яхшы къыйматлар булан тамамлагъан сонг, М.Абуков «Ленин ёлу» республика газетни редакциясында 1970-нчи йылгъа ерли ишлеп, ону культура бёлюгюне ёлбашчылыкъ эте. Шо йылларда ону кёп яш пагьмулагъа кёмеги де тие. Газет яратылгъанлы 50 йыл битегенликге байлавлу болуп М.Абуковгъа «Дагъыстан культураны ат къазангъан чалышывчусу» деген гьюрметли ат бериле.
1962-нчи йылда язывчуну «Боран» деген экинчи китабы чыгъа, 1963-нчю йылда ол СССР-ни язывчуларыны союзуна къабул этилине. Шо йыл Микайылны орус тилде «Мои аульчане» деген китабы да чыгъа. Китапда авторну студент ёлдашлары гёчюрген ону очерклери ва хабарлары ерлешдирилген болгъан.
Шондан сонг М.Абуковну дагъы да кёп китаплары чыгъып, ол халкъ арада мекенли абур къазана. Атларын эсгерейик: «Яхшылыгъынга къайтарайыкъ», «Яшавну ахыры ёкъ», «Юз тюменлик масхара», «Жавгьар къаш», «Душман бир гьилла къура», «Бугюнню тангаласы», «Рагьмулу тюбек», «Къоччакълар», «Йыгъылгъанны ер гётерир», «Блокпостда – жан ерине», «Айры буйрукъ», «Сюювню авур арбасы». М.Абуковну асарлары орус тилге гёчюрюлюп, центральный журналларда да чыкъгъан.
М.Абуковну къайсы асарын алсакъ да, ол загьмат яшавну суратлай. Шо асарларда гьаракатчы, далаплы, рагьмулу болмакъны ойлары сезиле. Неге тюгюл, оьзюню лап да гиччи заманындан берли ол загьмат булан оьсген, юртлулары булан дав замангъы яшавну бары да къыйынлыкъларындан оьтген. Гьатта аякъларын, табанларын паралатып, авлакъда баш да жыйгъан. Шо заман Микайыл халкъны зарлы, харлы яшавун гёрюп, ону сыйлы къылыкъларын къабул эте гелген. Шо саялы болма ярай ол яратывчулукъ ишинде де уллу жаваплыкъны гьис этип, намуслу кюйде чалыша гелгени. Шо саялы болма ярай ол «Сёйлей Темиравул» деген биринчи китабындан башлап, ондан сонг чыкъгъан китапларына ерли юрт загьматчыланы яшавун, къайратлы ишин суратлагъаны.
Адабият критика да Микайылны онча эркелетмеди. Ону яратывчулугъуна багъышлангъан шаирлер Акъай Акъаевни, Абдулла Дагъановну ва алим Г.Садыкъованы макъалалары болса тюгюл, дагъы зат ёкъ.
Энни биз ону бир нече асарларына тергев берип, оларда берилген терен маъналы масъалаланы айланасында ой къурайыкъ. М.Абуковну яратывчулугъу Хрущёвну заманында башлана. Шо саялы болма ярай, ону очерклери, хабарлары яшавда бар масъалаланы сюркючлемей, яшавда болагъан кююнде суратлай.
М.Абуковну «Боран» (1962) деген хабарында борангъа тарыгъан къойчуланы яшаву суратлангъан. Оьзюню асарында автор оьзлени борчларына башгъа-башгъа янашагъан къойчуланы яшавун суратлап, шонда чечилмесе болмайгъан социал-къылыкъ масъалалар барлыгъын гёрсетген. Бу асарда, ондан он йыл алда яратылгъан Хангиши Магьамматны «Чубурув бойларда» деген повестинде йимик къойчуланы уьстюнлю загьматы суратлангъан. Оьзюню хабарында М.Абуков касбусун яхшы билеген ва жаваплы янашагъан Къойсолтангъа, Салмангъа, Токъайгъа, янгы председатель Къагьармангъа къаршы этип ишлейген болуп гёрюнеген Аштарханны, ишсюймес, ичкичи алдынгъы председателни къардашы Исакъны келпетлерин суратлагъан. Буланы ишлемейгенлигини, гьайсызлыгъыны натижасында колхозну къойлары боранны заманында къырылма аз къала. Къойсолтанны, Салманны къайратлы гьаракатыны натижасында къойлар къырылмай къутгъарыла.
Шондан сонг янгы председатель Къагьарман алдынгъы председатель Атавну: «Сен къойланы бёрюге тапшургъан болгъансан», – деп айыплай. Жамият малны къоруйгъанланы загьматын суратлай туруп, автор оланы алгъышлай, хабарда гьалал загьматны масъаласы къылыкъ масъалалар булан байлавлу гётериле.
Загьматны темасы – М.Абуковну яратывчулугъунда инг де аслу темаларындан бири. «Яшавну ахыры ёкъ» деген повести де загьматгъа толу кюйде багъышлангъан. Уланы меччини агьлюсюнде тувгъангъа гёре, атасы ондан меччи этме сюйген. Тек ону о юреги заман сийрек ёлугъагъан, тамаша сыры булангъы сварщик касбугъа гьасирет болгъан. Давну къыйынлы йылларында ол иш этип шагьаргъа гетип, курсларын да битдирип, сварщик бола. Шондан сонг ону бютюн яшаву шо касбуну юрюте туруп оьтген.
Мавла яш заманындан берли халкъны малын аяма, къоруп сакълама уьйренген болгъан. Бир керен колхозну орулгъан ашлыгъына от тюшгенде, ол трактору булан доланып, отну сёндюрген. Тек кёп ерлери бишип, огъар больницада ятма да тюшген.
Оьзюню загьматы инсанлагъа нечик тарыкъны англай туруп, Мавла ял алыв не экенни билмей, даим ишлей. Давну йылларында ол дав техниканы, давдан сонггъу йылларда буса юрт хозяйство техниканы ярашдыра гелген. Оьзюню къайратлы загьматы булан Мавла халкъны абурун, гьакимлени разилигин къазангъан.
Повестде къумукъ адабиятны оьзге асарларында йимик шат колхоз яшав суратлангъан, партияны ёлбашчылыгъы, гьайы сезилмей. Мунда автор игитни, мычыгъышлы Мавланы къумукъ Мадина булангъы насипли яшаву суратлангъан.
Уллу чагъына етгенде, Мавланы паралич йыгъа. Къолай болгъан сонг, ол оьзюню касбусун узатма къастлы. Шону булан автор яшавну ахыры ёкъ деп айтма сюйгендир.
М.Абуков адабиятыбызгъа гелтирген янгылыкъланы айта туруп, ол биринчилей болуп табиатны якълавну, ону къорумакъны ва браконьерлеге къаршы ябушмакъны темаларын генг оьлчевде «Рагьму тюбек» (1981) деген повестинде мекенли гётерген.
Оьзюню китабыны кюрчюсюне М.Абуков белгили кахулайлы гьавчу Шаравну хабарларын салгъан. Бу асар чебер асар болгъангъа гёре, автор ону атын Карав деп бере. Гьайванланы, жанланы, оланы тюрлю аламатлы къылыкъларына байлавлу хабарлар ону атындан юрюле.
Гьавчулукъ касбу Каравну тухумунда аталардан берли юрюлюп гелген болгъан, тувра атасы Болат да айтылгъан итти гёзлю гьавчу болгъан. Карав да гиччиден берли гьавчу болма гьасирет болгъан. Атасындан къайры юртлусу къарт Астемир де огъар гьавчулукъ касбуну сырларын англатгъан.
Торайгъан сонг Карав бир башлап юрт яшавгъа зараллы бёрюлени оьлтюре болгъан. Бёрюлер кёп зарал этеген колхозлагъа, совхозлагъа ону иш этип чакъыра. Каравну бажарывлугъуна мюкюр болгъан гьакимлер артда огъар табиатны, жанланы къоруйгъан егер ишни тапшургъан. Карав уллу чагъына да къарамайлы, жагьил гёрюне болгъан.
Повестде автор Каравну тюрлю жанланы хасиятларын, амалларын билип, олагъа къаршы иш гёрегенин, якълама тюшгенде якълайгъанын суратлай. Жанланы инжитеген яшланы арасында англатыв иш юрютегенин, браконьерлеге, нас хасиятлылагъа къаршы ябушагъанын да суратлагъан.
Оьзюню хасиятына гёре Карав оьлтюрген бёрюню терисин олар зарал этгенлеге къоя болгъан. Амма эдепсиз хасапчыны такъсырлап, оьлтюрген бёрюню терисин огъар бермей. Неге тюгюл, ол этгенни хадирин билеген адам болмагъан. Оьзюне зарал этеген бёрюню оьлтюргенде, савбол деп сама айтмагъан.
Повестде Каравну ити Табулду силевсюн (къырмишик) булан ябушуп оьлгенде, шогъар бек къыйналгъаны, талчыкъгъаны суратлана. Шондан сонг ол яшамакъ учун ябушма герекни англай. Карав рагьмулу адам болмакъгъа гёре, нечакъы ачуву чыкъса да, аювну баласын оьлтюрме сюйген адамны ана аювдан къутгъара. Языгъы чыкъгъан амалсыз, языкъ жанлагъа кёмек этегенде йимик Карав чарасыз адамгъа да оьзюню кёмегин етишдире.
Давну йылларында Карав къабанланы оьлтюрюп, гьукуматгъа бере болгъан. Олай этеген гьавчулар кёп болгъан. Гьукумат буса къабанланы этинден консервалар этип фронтгъа йибере. Шогъар байлавлу Кахулайда оьсген къарт эмен терекни негьакъ, бир башы бузукъну себебинден яллап гетгени ону бек талчыкъдыргъан. Шо терекни тюбюнде жагьиллер ёлугъа болгъан, къартлар буса намаз къыла гелген.
Повест арив бай тил булан язылгъан. Автор асарны тилин кёп айтывлар, аталар сёзлери булан безендирген.
«Къоччакълар» (1988) деген М.Абуковну повести де бизин адабиятны концлагерни темасын гётерип бай этген. Повест герти къоччакълыкъ ва герти къоччакъ Шамхал Шамхаловну келпети суратлангъан. Ону герти игитини аты да Шамхал болгъан. Ол Йырчы Къазакъны заманындан берли белгили яхсайлы Ачакъан тухумдан чыкъгъан, гьайран къоччакълыгъы булангъы адам болгъан.
Шамхал доктор болгъан. Акъ финлер, сонг Германия булангъы давланы ортакъчысы.
Повестде суратланагъангъа гёре, ол уьч патрону да булан дав юрюлюп турагъан майданда янгыз къалгъанда, аявлу агьлюсюн эсге алгъан. Ону англавуна гёре есирликден илыкъ зат болмас. Тек оьзю есирликге тарыгъанда, ол къачып гетип ябушмакъны янгы ёлларын излеген.
Шамхал концлагерде аврувланы багъагъандан къайры, оьзге докторлар булан бирче яшыртгъын иш гёреген къурум яратып, къачма ёллар табып, кёплер къачгъан, бирлери оьлген. Экинчи керен къачма урунгъанда Шамхал да къутулма болгъан.
Повестде тапшурмалы хабарлар да, айтывлар, аталар сёзлери де къоллангъан. Есирлени ругьландырмакъ мурат булан Шамхал башлап къаймакъ кюмесге тюшген эки чычкъанны гьакъында хабарлагъан. Иннемей турагъан чычкъан оьлгенин, талаша туруп, къаймакъны камагъа айландыргъан чычкъан атылып чыкъгъанын эсгерип, гьаракатлы болмакъны ёлун гёрсетген. Пуржунну гьакъындагъы хабарда Шамхал пуржун къысыла туруп, гюч жыйып, сонг бирден чечилегенин айтып, бизин Къызыл Асгер де шолай болур деп англата.
М.Абуков къумукъ адабиятгъа гелтирген янгылыкъланы айта туруп, ону лап артда яратылгъан гьашыкълыкъ темасына багъышлангъан «Сюювню авур арбасы» деген романын эсгерме тюше. Неге тюгюл, бизин адабиятда гьашыкълыкъгъа багъышлангъан кёп къадарда шиърулар, поэмалар яратылгъан буса да, янгыз шо темагъа багъышлангъан романыбыз болмагъан. Романны аслу игитлери Къурайышны ва Сакинатны сююв аралыкълары уллу усталыкъ булан яшавда болагъан гертиликге кюрчюленген. Автор игитлени сююв аралыкъларыны ишге гьисли айланмаларындан оьтгергендей, уста тили булан охувчуланы рази къалдыра.
М.Абуковну яратывчулукъ ёлун гёзден гечире туруп, биз булай айтма болабыз: ону асарлары охувчуну чыдамлы болма, намусланы кютме, герти сёзню сёйлеме, тюзлюкню якълама, къоччакъ болма, яманлыкъгъа, зулмугъа къаршы турма, къыйынлыкъланы тюбюне тюшсе де, кант этмей, оьзюню инсанлыкъ борчларын кютме, халкъны инг сыйлы адатларына тюшюнюп, яхшы хасиятлы болма чакъырагъандай бола. Ондан къайры да, Микайыл Абуков бизин айланадагъы табиатны, оьсюмлюклени, жан-жаныварны аяма, къоруп сакълама, олагъа тийишли къуллугъун етишдирип, дюньяны гёзеллигин сакълама талпындыра.
А. АБДУЛЛАТИПОВ, профессор.
