Она шолай, тиш салагъан доктор болуп, уллу Къазанышда тюгюл, Буйнакск районда да аты айтылгъан Жамалюсуп Межитов, оьзюню элли йылны боюнда юрютген ишинде къуллукъ этген адамланы санаву орта гьисапда дёрт мингден де артыкъдыр. Ол салгъан тишлер чи дагъы да бир нече керен кёп.
Жамалюсуп – гьар не янындан да маъналы сёйлеп билеген адам. Ол оьзю айтагъан кюйде, къумукъча чыгъагъан район газетни, «Ёлдаш» газетни, «Тангчолпан», «Къарчыгъа» журналланы инг де ювукъ къурдашы, кёп йылланы узагъында, амал бола туруп, бир номерин де къутгъармай охуй. Тек язмай. Балики, агъасы белгили шаир Абдулмежит Межитов язагъаны таман деп гиччиден иштагьланмагъан буса да ярай. Ким биле…
Мен бир нече гюн алда Жамалюсуп Межитов булан Тёбен Къазанышда ол ишлейген кабинетде ёлугъуп, ону касбусуну гьакъында, юрт яшавну гьакъында лакъыр этдик.
– Жамалюсуп, бир башлап сен танглагъан касбуну гьакъында сёйлейик. Сагъа юртлуларынг, «тиш доктор Жамалюсуп» деп айта. Тек сен кёбюсю гьалда тишлер саласан. Шо нечик касбудур? Ким де этип болагъан иш тюгюлдюр деп эсиме геле.
– Озокъда, адамны тюшген тишлерини орнуна не буса да бир материалдан тишлер этип салма тынч болмай. Биринчилей, ол уста болма герек. Усталыкъ, оьзюнг билесен, бек назик иш. Усталыкъгъа уьйренген къоллар болмаса, арив, онгайлы тишлер салма бажарылмай.
Сен берген соравгъа жавап гьисапда айтмасам да, шулай бир затны эсгерме сюемен. Бизин халкъ тишлерине къуллукъ этип билмей. Уллу адамлар болмаса да, авзунда тишлерини яртысы тайгъанда гелегенлер бола тишлер салдырма. Тишлени аявлап сакъласа буса, адам къарт болгъанда да олар огъар къуллукъ эте.
– Къуллукъ эте дегенде, биз эртенлер тишлени паста булан жувма тарыкъ деп англайбыз.
– О да тарыкъ. Эртенлер тургъанда, ахшамлар ятгъынча тиш щётке булан оланы жувма буюра. Тек бирдагъы бир затны унутабыз. Мен оьзюм де этмей къояман. Гьар заман ашап битгенде оланы тузлу сув булан чайма тарыкъ. Сувгъа аз зат туз ташласа бола. Тузлу сув тишлени тазалыгъына да къуллукъ эте. Татли аш буса тишлер учун бек зараллы. Тузлу сув булан чайса, татлиси де тая.
Тишлени гьеч къаралгъан ерин гёрсе яда олар авруса да, къоюп къоймайлы, докторгъа гёрсетмеге герек.
– Кёбюсю жагьил адамлар тиши авруса, ону чыгъарып къоя. Бир-эки тиши таягъангъа къулакъасмай.
– Она шо лап да яман ери. Авруйгъан тишни сав этме герек. Ону чыгъарма не заманда да геч болмай. Тиш чыкъгъан ерде, ону тамуру тайгъан ерде бошлукъ тувулуна. Эки якъдагъы тишлер де шо бошлукъгъа йылышма сюе. Огъар бошлукъ деп айтса да тюз тюгюл. О ерге эт геле. Тек сюек болма герек ерге битген эт, эки яндагъы тишлер учун бошлукъ йимик бола. Узакъландырмай, шо ерге тиш салмаса, ону яннавурундагъы тиш де тамурундан шо бош ерге багъып йылыша. Сав этилмей чыгъарылгъан тиш къалгъанларыны бирлерине де зарал эте.
– Салынагъан тишлени кёбюсю темирден, алтындан, гюмюшден этиле. Къайсы къолай? Кёбюсю адамлар алтын яхшы деп ойлаша.
– Озокъда, алтын – асил материал. Бармакъда юзюк болса да, авзунгда тиш болса да, алтын насип гелтире деп де айтыла. Шолай, гюмюш де сыйлы. Кёбюсю темирден этилген тишни уьстюне керамика тышлап онгарылгъан тишлер де халкъ арада кёп юрюле. Гёрюнюшю де герти тишге ошайгъаны саялы болма да ярай. Заралы деп сорай бусанг, оланы бирисини де заралы болмай.
– Жамалюсуп, тиш доктор болмагъа нечик эсинге тюшген эди? Гиччиден тувулунгъан шолай оюнг бармы эди?
– Бар эди. О вакъти Къазанышда тиш докторлар ёкъ эди. Магьачкъаланы медицина институтуну бёлюгю де ачылмагъан эди. Мен техникумну битдирип, эки йыл да ишлеген сонг ачылды. Тюшдюм шогъар. Къарабудагъгентде ишледим, Буйнакск шагьарда ишледим. Гьали, гёресен, Къазанышдаман.
– Гьёкюнч ёкъдур къайтгъанынга? Шагьарланы сюе чи адамлар.
– Воллагь, гьёкюнмеймен. Шагьарлар яхшы жагьил заманда. Уллу болгъанда адамны тувгъан ерине тарта. Юртда онгайлы да дюр яшав. Бавгъа, огородгъа къуллукъ этме боласан. Эртен-ахшам гьава таза. Авул-хоншуну бир-бири булан къатнашагъаны да юртларда къолай бола.
– Къазаныш – уллу юрт. Йыл сайын оьсе, алышына. Нечикдир юртну гьалиги гьалы, сени гёзюнгден къарагъанда? Башгъачалыкъ эс этилеми?
– Озокъда, гьали заманлар башгъа болгъан. Адамланы арасында бир-бирине бакъгъан иссилик аз болгъандыр деп эсиме геле. Ким биле, яда магъа шолай гёрюнеми… Тек мекенли айтып болагъаным – ахшамлар яшёрюмлеге барма ер ёкъ. Гьар гюн ахшам кинолар бола эди алда, театрлар, концертлер кёп геле эди. Гьали ёкъ бир зат да. Олагъа тарыкъ чы бир-бири булан ёлукъма, гьаллашма, къатнашма… Жагьил адам уьйде олтуруп турма болмай. Ол оьзюн де гёрсетип, оьзгелеге де къарама сюе. Къайда чыкъсын, къайда барсын?.. Шо янына гьеч агьамият береген адам да ёкъ.
– Жамалюсуп, сен кёп охуйгъан адамсан. Къумукъ газетлер, журналлар булан да къурдашлыкъ юрютесен. Нечик эсинге геле, ана тилинде охуйгъанлар гьали аз болгъанми?
– Болмаймы дагъы, болгъан. Жагьиллени нагагьы да ёкъдур китап охуйгъаны. Газетлени, журналланы чы айтма да айтмайман. Школагъа барагъан яшлар сама да охума сюймейген болуп къалды чы… Ону да себеби янгыз компьютерлер чыкъгъанындан тюгюл. Халкъ билимге багъып талпынмай. Биз жагьил заманда билим алма иштагьлыгъыбыз бола эди. Янгыз мен тюгюл, бары да яшлар, жагьиллер билим алма гьаракат эте эди. Охумагъан адамны онча абуру да болмай эди. Гьали охугъан адамны сан этмейгенлер де бар.
– Инг яманы, шо бир аврув йимик адам арагъа яйыла. Мен бир керен къызыма он йыллар алда: «Наида, сен неге бешлер алып охума гьаракат этмейсен? Боласан чы сюйсенг охуп», – деп айтгъан эдим. Ол магъа: «Папа, мен дарсны бешге билсем де, учителге шону гёрсетмеймен, неге тюгюл яшлар мысгъыллама сюе шолай бек охуйгъанланы», – деп жавап берген эди. Шолай болма да ярай. Бу – бек уллу тема. О гьакъда кёп заман сёйлеме бола. Не йимик ёравларынг бар юртлуларынга, халкъгъа?..
– Адам арадан биринчилей гюнчюлюк деген затны тайдырар эдим, бола бусам. Гюнчюлюк халкъ арагъа гьали бек яйылгъан. Гьали сюйген кюйде акъча къазанма ябушгъан халкъ. Акъча биревню де тойдурмагъан. Шондан гюнчюлюк де тувулуна. Гележекде гюнчюлюк дагъы да бек яман болур деп эсиме геле. Ону токътатма къыйын.
Адам арада дослукъ, татывлукъ болмаса, шо ерни гележеги болмас деп тюз айтыла. Мен де юртлуларыма, къумукъ халкъгъа, биринчилей, татывлукъ ёрайман. Питнеден, дав къалмагъаллардан Аллагь сакъласын.
– Жамалюсуп, баракалла, сагъа да яхшылыкълагъа етишип яшама насип болсун.
– Савбол.
Набиюлла Магьамматов.
