Оьзюню генг кюйде белгили бир йырындагъы «Яшасын яшав!» деген сёзлени буса Исрапил яшавуна-ябушувуна девиз этип де алгъан.
Исрапил янгыз врач тюгюл. Врач гьисапда ол адамны санларын къолай эте буса, композитор ва шаир гьисапда ону жанына да эм излей.
Врачны, шаирни, композиторну гьакъында яза бусакъ да, биз мунда «ябушув» деген сёзню кёп къоллайгъаныкъ негьакъ тюгюл. Ябушагъан адам – излевчю, яллыкъ не экенни билмейген, алгъа юрюйген, къыйынлыкъдан къоркъмайгъан, янгылыкъ яратывчу адам. Исрапилге шо сёзлени барысы да къыйыша.
Загьмат ёлу
Исрапил 1930-нчу йылда Къакъашурада тувгъан, охугъан, оьсген. Давну йылларында (1941–1946) ол, югюрюк оьрюм яш, юртуну Ёгъаравулунда почтальон болуп ишлеген. Школада да яхшы къыйматлагъа охуп, почтальон болгъандан къайры, Исрапил ерли колхозну фельдшерини кёмекчиси болуп да ишлей. Балики, врачны касбусуна ол шо йылларда исингендир.
Орта школаны Исрапил Тёбен Къазанышда битдирип, Дагъыстан медицина институтгъа тюше. 1955-нчи йылда институтну да оьр къыйматлар булан битдирип, Къарабудагъгентге геле. Огъар институтда къалып, тахшагьарда ишлеме де имканлыкълар болгъан. Оьзю профессор Рашит Пашаевич Аскерханов Исрапилге институтда къалып, алим бол деп ва: «Сенден яхшы хирург этейим», – деп бир нече керенлер де таклиф этген. Институтда янгыз яхшы къыйматлагъа охуйгъандан къайры, жамият ишлер булан да машгъул (комсомолну комитетини бёлюгюне, милли ансамблге, «За медкадры» деген газетге ёлбашчылыкъ этип тургъан). Жагь яш адамгъа къайсы институтда да шолай таклифлер болагъанны билебиз. Буса да Исрапил ватанына, яхшы врачны, хирургну къаравуллайгъан халкъына ювукъгъа къайтгъан.
О замангъы гиччирек район больницада Исрапил баш касбусуна гёре хирург болуп ишлеп турагъанда, 1957-нчи йыл СССР-де савлукъ сакълав тармакъда алышынывлар болуп, ону район больницагъа баш врач этип белгилей. Баш врач болуп ишлей туруп, хирургну борчларын да кюте. Къурум масъалалар кёп заманын алагъангъа гёре, эки йыл ишлеп, гёнгюллю кюйде ёлбашчы ишден тая. 1961-нчи йылда Къурбуки деген дарги юртда янгы участка больница ачылып, ерли колхозну председатели Ибрагьим Къарабудагъов бек илинип-тилеп, Исрапилни шо больницаны заведующийи этип йибере. Шо юртда ишлеген йылларын (1961–1965) Исрапил уллу сагъынч булан эсге ала.
1965-нчи йылда районну янгы ёлбашчысы Алипаша Умалатовну тилевюне гёре, дагъы да уьч йыл районда баш врач болуп ишлеме тюше. Шо уьч йылны ичинде Исрапилни сиптечилиги, ёлбашчылыгъы ва А. Умалатовну кёмеги булан район больницаны янгы 3 къабатлы бинасы къурула.
Больница да къурула, А. Умалатов Магьачкъалагъа Министрлер Советини Председателини ишине де гётериле. Бираздан Исрапил де бир-бир ишлеге разисизлиги болуп, гёнгюллю кюйде баш врачны къуллугъун къоюп, кёп сюеген хирург ишин узата. Шондан сонггъу йыллар таймай бир ерде хирург болуп ишлей.
2007-нчи йыл Исрапил, больницаны къоюп, уьйде аврувланы къабул эте туруп, касбусун давам эте. Ишлеген чакъы йылларыны ичинде ол «ДАССР-ни ат къазангъан врачы», «Къарабудагъгент районну гьюрметли ватандашы» деген атлагъа ва кёп санавдагъы савгъатлагъа, грамоталагъа ес болгъан. Загьматны ва Уллу Ватан давну ветераны.
Кёп сюеген касбусу
Хирургну касбусун ол оьзю сайлагъан ва шунчакъы йылланы узагъында шогъар гьёкюнген гезиги болмагъан. Хирург болуп да 50 йыл ишлеген. Шо йылланы ичинде минглер булан операциялар этген. Шоланы арасында он бир операцияны оьзю биринчилей оьзтёрече этген.
1956-нчы йылда ачылгъан Дагъыстанны хирургларыны жамиятыны биринчи гюнюнден тутуп члени де дюр. Шонда тюрлю-тюрлю йылларда этилген тогъуз докладыны дёртюсю – медицинадагъы оьзюню янгылыкъ яратывлары гьакъда. Исрапилни хыйлы илму макъалалары Москвадагъы ва Магьачкъаладагъы газетлерде ва журналларда чыгъарылгъан. Врач гьисапда ону оьзюню гьакъында да аз язылмагъан.
1973-нчю йылда Исрапил оьзю де бек авруй. Грипп авруву оьрчюгюп, астмагъа айлана. Ол шо аврувну ахтарып, яхшы билмек учун кёп китапланы охуп чыгъа ва оьзюн сав эте. Астманы енгмек муратда ол япон алим Накаяманы къайдасына гёре ва поляк алим Рутковскийни уьйретивлерин къоллап, операция (гломэктомия) этме уьйрене. Шо къайда булан 165 операция этген. Дагъы ерде кёмек табып болмагъан астматиклер Исрапилни ягъына геле. Янгыз Дагъыстандан гелмей, Россияны бары да ерлеринден гелегенлер бар. Ол шо авур аврувну гьакъында бары да билегенлерин ва къолай этеген къайдаларын язып китап да чыгъаргъан: «Ужасная астма уже подвластна».
Врач, хирург гьисапда Исрапил янгы врач наслуну тарбиялавчусу, насигьатчысы да дюр. Охугъанын-билгенин ол хабарлап да, язып да, билме сюегенлеге билдирме алгъасай. Гьар гюнлюк касбусундагъы агьамиятлы агьвалатланы буса гюнлюк тептерине – дневнигине яза. Артдагъы йыллар шо гюнлюк тептериндеги язывларын газетлерде, журналларда ва китапларында чыгъарма да башлагъан.
Адабият
Кёплер Исрапилни язывчу гьисапда да таный. Ону беш чебер китабы бар. «Ёлдашда», «Тангчолпанда», «Къарчыгъада», район газетлерде ону кёп санавдагъы чебер асарлары чыкъгъан.
Бу касбусун да ол аслу касбусундан кем сюймей. Язывчулукъ, шаирлик ишине уллу сююв ва жаваплыкъ булан янаша, шондан леззет ала.
Эгер медицина касбуну Исрапил гьакъылы айтагъанны этип сайлагъан буса, адабиятгъа ва инчесаниятгъа ол юреги булан байлангъан. Хирург болуп, адамланы санларын къолай эте буса, сёзню, макъамны гючю булан оланы юреклерине балгьам излей.
Исрапилни чебер асарларыны игитлери – оьзю йимик рагьатсыз ва жагь, яшавну тюрлендирме, шат, маъналы этме белсенген асил адамлар. Чеберликни, инчеликни сезип болагъан Исрапил оьзюню поэзиясында да айсениликге, уьстденсувлукъгъа ёл бермейли, алдына къатты талаплар сала. Охувчугъа бишмеген, маънасыз асарланы гёрсетмей. Демек, асарларыны санавун артдырмакъ учун чапмай.
Къумукъ адабиятда оьзю гьар заман илгьам алагъан адамланы арасындан Йырчы Къазакъдан сонг, биринчи ерге Анварны сала. Дагъы да ону ругьландырагъан ва пагьмусуна баш ийдиреген шаир – Бадрутдин. Бадрутдин ону жан къурдашы да, бир де ялкъмайгъан сырдашы да дюр. Исрапил Бадрутдинге шо даражада гьюрмет эте чи, оьзюню эслилигине де къарамайлы, къурдашыны яшавунда болуп да, айтылып да бар чакъы къужурлу ва чебер сёзлени ва агьвалатланы язып, китабына къошгъан.
Исрапилни яшлар учун чыгъарылгъан «Балкюмес» деген китабы да бар. Бу китапны лап агьамиятлы ери – онда къумукъ яшланы кёп тюрлю милли оюнлары берилген. О оюнланы кёп яны гьали ойналмай буса да, язывчу шоланы эринмей жыйып, гележекге эсделикге къойгъан.
Тек Исрапилни поэзиясындагъы аслу жанр – йыр. Йыр буса макъамсыз толу болмай.
Макъамыны дюньясы
Врач Исрапил аврув учун макъамны, йырны агьамиятын кёп эсгере. Дюньяда йырны гючю булан аврув сав болгъан кёп гезиклени биле. Гьатта операция этегенде наркозну орнунда музыканы къоллайгъан гезиклер де болгъан дей.
Ол оьзю де аврувланы багъагъанда макъамны, йырны къоллавгъа бек агьамият бере. Башлапгъы район больницаны баш врачы вакътисинде ол врачлардан ва аврувлардан чебер иш гёреген коллектив де къургъан болгъан. Башлап шолай коллектив больницада иш гёрген. Сонг районну гьакимлери, Исрапилни чакъырып, огъар районну оьлчевюнде де шолай коллектив къурмакъны тапшура. Бир нече йыллар Исрапил гюндюзлер больницада аврувлагъа операциялар этип, ахшамлар районлуларын йыр булан, макъам булан гёнгюн гётерип тургъан. Шо йылларындагъы ону маданиятдагъы къастын багьалап, районну ёлбашчыларыны таклифи булан «ДАССР-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген гьюрметли ат булан да савгъатлагъан.
Исрапилни йыр булангъы къурдашлыгъы кёп эртеден, школа чагъындан башлангъан. Мединститутда буса ол белгили йырав ва композитор болгъан. Гьатта о йыллардагъы къумукъ йырны атасы Татам Муратов Исрапилни радиогъа гелтирип, эки йырын да язгъан.
Исрапилни композитор гьисапда язгъан 30-дан да артыкъ йыры бар. Совет девюрде ону йырлары радиодан кёп бериле эди. Сонг-сонг оланы ким язгъаны да айтылмай йырланагъан болду. «Яшасын яшав!» деген белгили йырын буса бугюнлерде де гёнгюнден билегенлер кёп. Ону Йырчы Къазакъдан башлап, къумукъ шаирлени асарларына гёре язылгъан 30 макъамы буса, йырлама йырав болмайлы, къалып да тура. Оланы къурдашланы арасында Исрапил оьзю агъачкъомуз яда мандолина согъуп йырлай. «Гьалигилер енгил, бийив яда ят халкъланы кюйлерине гёре болмаса йырламайгъан болгъан сонг, оьз кюйлеримни оьзюм сама согъайым», – дей ол.
Къысгъаракъ лакъыр
– Исрапил, сен эки девюрде ишлеп яшагъансан? Врач учун къайсы девюрде ишлесе де башгъалыкъ бармы?
– Врач учун социализм буса да, капитализм буса да, тоталитаризм буса да башгъалыкъ ёкъ. Ону сыйлы борчу – аврувну бакъмакъ. Мен совет девюрде совет ругьда тарбиялангъанман, охугъанман. Шо – мени къысматым. Бир де мени политикагъа тартмагъан. Совет гьукумат кёп къаст этди халкъны билимин артдырма, савлугъун беклешдирме, маданиятлы этмеге… Тек кёп ишлер этилсе де, о къурум тозулду…
– Гьалиги девюрде сен лап ушатмайгъан недир?
– Мен – лап тамаша болагъан, англама болмайгъан зат – аз затлар учун адам адамны оьлтюрегенлик. Нечик бола инсанны жанын къыймагъа?! Гьалиги яшавну англама къыйын. Гьакимлеге не этме де ярайгъан болуп къалгъан. Ишлейгенлер аз. Талавур кёп… Къылыкъ оьлюп бара. Межитге юрюйгенлер кёп болгъан, тек адамлар гюнден-гюн бир-бирине яман болалар. Алдын халкъ ишге де йыр булан бара эди. Бир-биревге абур, сююв бар эди.
– Шулай неге болуп къалгъан экен?
– Биринчилей, законлар ишлемей. Дагъы да, адамланы кёплерини авамлыгъы, билимсизлиги, законлардан англаву ёкълугъу оланы насипсиз эте. Англавсуз халкъ туваргъа, сиривге ошай. Эс этгенмисен, алай арив отлап турагъан сиривге ягъадан гелип бир къырчын эчки къошулса, шо сирив ону артына да тюшюп чаба, гьатта о ярдан атыла буса да токътамай. Халкъны да парахат яшав этме къоймайгъан шолай «къырчын эчкилер» бар.
– Нечик ойлашасан, 20–30 йыллардан къумукъ тилде охуйгъан адам болармы?
– Халкъ болгъан сонг, тил де болажакъ. Йыр, музыка, ой миллетни ана тилин оьлме къоймай сакълайлар… Озокъда, биз уьйренген совет девюрдеги йимик милли тиллени гьайын этеген пачалыкъ болмажакъ. Шолай болгъанда, халкъ оьзю ичинден таба оьсме герек.
– Адамгъа яхшы савлугъу болсун учун не герек?
– Лап алдын адам оьзюню савлугъу оьзюню къолунда экенни англама герек. Ону булан да болмай, шо англагъанларын яшавгъа чыгъарып бажарма да герек. Совет Союз кёп къаст этди адамланы медицина якъдагъы англавун артдырмагъа. Гьали буса шарлатанлар, ялгъан эмчилер, тергелмеген реклама кёп болгъан. «Бирев айтгъан эди», «Рекламада гёрсетген эди» деп, кёп акъчалар харжлап, таъсири ёкъ таблеткаланы ичип, заманны къолдан чыгъарагъан аврувлар кёп…
– Англашылды. Савлукъ сакълав якъдан, биринчилей, гьар адам оьзюню англавун артдырмагъа герек. Аврумай сакъланмакъ учун нетип бола?
– Авругъан сонг, кёп ойлашмай, докторгъа барма тюше. Авруп къалмасын учун нетме герекни де айтайым. Биринчилей, аш низамны сакълама герек: аз-аз, тек гюнде 3–4 керен ашаса пайдалы. Майлы, хамур ашланы аз этип, яшылчаланы, емишлени артыкъ къоллама тарыкъ. Этден балыкъ пайдалы. Семирмек яхшы тюгюл. Экинчилей, къаркъараны ишлетме герек. Тек авур иш де зараллы. Шолай къайсы ишде де артыкълыкъ, дазудан чыкъмакълыкъ яхшы тюгюл.
– Баракалла, Исрапил агъав, мен билеген кюйде, сизден уьлгю алып яшагъан адам насипли болма герек.
– Гьар адамны насиби де, савлугъу йимик, ону оьзюню къолунда. Бары да халкъ шону англагъанны сюер эдим.
Р. ГЬАРУНОВ.
