Халкъны оюн билмек пайдалы

Алдынлы демократиялы пачалыкъларда гьакимлер ишлерин социология илмуну ахтарывларына асасланып юрютелер, демек, халкъны сесине, талапларына къулакъасып ишлейлер. Тек бизин «жувулмагъан Россияда» уллу ва гиччи гьакимлер халкъны, жамиятны пикрусун гьисапгъа алып артыкъ авара болмайлар. Десек де, артдагъы йылларда Москвада айры-айры масъалалагъа байлавлу жамиятны пикрусун ахтарагъан фондланы (ВЦИОМ, Левада-центр, ФОМ ва оьзгелери) гьаракаты гьакъда кёп эсгериле ва пачалыкъ къурумлар ишин шоланы ахтарывларына асасланып юрютелер. Халкъны пикрусун ахтарыв ва шолардан пайдаланыв булангъы гьал Дагъыстанда нечикдир? Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан Илму центрыны социология бёлюгюню ёлбашчысы, философия илмуланы кандидаты Зайит Абдулагьатов булангъы лакъырыбызны биз шо соравдан башладыкъ.


– Дагъыстанда социология илмуну ахтарывларындан пайдаланагъан не пачалыкъ къурумлар, не айры идаралар ёкъ десе де ярайгъан кюйде. Гьукуматдан да, министерликлерден де гелеген заказлар да аз, биз аслу гьалда илму учун ишлейбиз. Гьар йыл тюрлю-тюрлю тармакъларда биз оьтгереген ахтарывлар айры китаплар болуп да, уьлкени газет-журналларында да печат этиле. Айры-айры ахтарывларыбыз тыш уьлкелерде де чыгъарыла. 1966-нчы йылда ачылгъан бизин социология бёлюкде 20 йыл алдын он етти адам ишлей эди буса, бугюн алты адам къалгъан. Шундан да гёрюнюп тура гьукуматны бизин ишге янашыву.


Левада-центр, ФОМ йимик оьзбашына чалышагъан фондлар да ачылма болмай, неге тюгюл олагъа Дагъыстанда заказлар болмажакъ, болса да, аз болажакъ. Шу шартларда мен гьакимлик къурумлар учун Дагъыстан Республикада Гьалны ахтарагъан центрны (Центр ситуационного анализа РД – ЦСА РД) ачмакъны тийишли гёремен. Шо центр Дагъыстандагъы лап да агьамиятлы масъалаланы ахтарыв ва олагъа эксперт багьа берив булан машгъул болма болар эди. Центрда 3-5 адам ишлеп, тарыкъда олар ягъадан экспертлени къуршама да болажакъ эди. Тюзюн айтса, буссагьатда да бюджетден социология ахтарывлагъа деп аз харж гёрсетилмей. Тек пачалыкъ къурумлар шону не даражада пайдалы харжлайгъанын айтып болмайман. Дагъыстанны Президенти чакъда-чакъда социология ахтарывлагъа асасланып ишлеме чакъыра буса да, кёп санавдагъы министерликлер, ведомстволар, администрациялар оьз ишинде, авторитаризмден тайып, илму айтагъан ёлгъа тюшер деп эсиме гелмей.


– Балики, бизин гьакимлер булай да биледир халкъны оюн-пикрусун?


– Билмей де туруп, халкъны атындан сёйлейген гьакимлер бизде кёп. Мисал учун, халкъ Дагъыстанда шариат судлар болмакъны яны деп сёйлейгенлер бар. Шо тюз тюгюл. Биз юрютген ахтарывлагъа гёре, ислам республикада яшама сюер эдик деп айтагъанлар 18,2 процент тюгюл эсе ёкъ. Кёплер шариатны къылыкъ-тарбия тармакъдагъы агьамиятлыгъын эсгере (40 процент).


Гьар тармакъгъа гёре халкъны пикрусун ахтарагъан кюйню илму къайдалары бар. Шагьар ва юрт халкъны, гьар тюрлю социальный бёлюклени арасында айрыча хас сорав алыв (опрос) юрютме тюше. Сорав алывну да бар тюрлю-тюрлю къайдалары: телефон булан, анкеталар уьлешип, текстлени анализ этив (контент-анализ), бетге-бет ёлугъуп… Бары да жыйылгъан маълумат хас методика булан ахтарыла ва жамиятны пикрусу къолунгну аясында йимик болуп къала.


– Жамиятны бугюнгю пикрусун яхшы билеген адамлар ону гележегин айтып да боладыр. Нечик ойлашасыз, Дагъыстанны, Россияны гележеги нечик болма бола?



– Кёп зат пачалыкъны башын тутгъанланы политикасындан гьасил болажакъ экени илмусуз да ачыкъ. Мен оьзюмню касбума гёре токъташдырып айтып болагъан бир зат бар: гьал шулай гетсе, Дагъыстанда ислам динни позициялары жамият арада ва пачалыкъ ишлерде дагъы да гючленежек. 15–20 йыл алда динге къуллукъ этегенлер аслу гьалда уллу ча­гъындагъылар эди буса, гьали олайланы кёп яны – яш наслу. Мен динге къаршы адам тюгюлмен. Дин адамгъа тарыкъ тюгюл эди буса, огъар дюньяда ер болмас эди. Тек динни атындан иш гёрегенлер пачалыкъны законларын гери урмай буса, бизин халкъгъа адатлы яхшы хасиятланы, динге къыйышмай деп ари тебермей, къаршы ябушмай буса, яхшы болар эди деп ойлашаман. Мен айрокъда тамашалыкъ этеген зат – «бу намаз эте, яхшы адам», «ол намаз этмей, ондан нечик адам бола» деп, адамгъа багьа берегенлик. Россияны ва Дагъыстанны Конституцияларына гёре, бизде дин пачалыкъдан айры, демек, пачалыкъ дин ишлерден арекде болма герек. Шогъар да къарамайлы, пачалыкъ динчилени бирлерин якълай, башгъаларын гери ура. Мен салафитлени ва суфийлени айтаман. Дюр, экстремизмге, террорчулукъгъа дав билдирме герек, тек шо жинаятчылыкъланы динни бир агъымы булан байлама тюшмей.


Гьалиден беш-алты йыл алдын Мугьу Алиев президент заманында динге байлавлу бир комиссия къургъан эди. Шогъар мен де, Ильяс-гьажи мисгин де (Аллагь рагьмат этгир, сыйлы адам эди) ва оьзге тюрлю алимлер де гире эдик. Комиссияны бир жыйынында Ильяс-гьажи мисгин шулай айтгъан эди: «Мугьу Гимбатович, пачалыкъ ислам динни ишлерине кёп артыкъ башын сугъа. Динге артыкъ ихтиярлар берилген. Бир-бир терс адамлар шо гьалны оьзлени пайдасына къоллап, пачалыкъгъа да, динге де зиян гелтире», – деген эди. Шо – тюз сёзлер.


– Сорав алывлар дагъы да нени гёрсете: дагъыстанлыланы лап бек къайсы масъалалар къыйнай?


– Сен халкъны къыйнайгъан масъалалардан биринчи ерде террорчулукъ ва коррупция деп ойлашма боласан. Озокъда, аманлыкъны гьалы ва экономика тармакъдагъы жинаятчылыкълар да адамланы талчыкъдыра. Тек биринчи ерде – яш наслуну, жагьиллени яшавлукъ масъалалары чечилмейгенлик, оланы гележегини белгисизлиги. Совет девюрде пачалыкъ шо масъалагъа бек гьайлы янаша эди.


Школаны битгенче ата-аналар нечик буса да яшларын сакълай. Сонг яш адам бир касбугъа ес болмакъ учун, охувун узата. Охувун бите, тек иш табылмай. Сонг уьйленивню масъаласы чыгъа. Уьйленгенден сонг яшама ерни гьайын этме тюше. Яшлар тувуп башлай, оланы да аз аварасы ёкъ. Муна шулай жагьил адам он сегиз йылындан йигирма сегиз йылына етгенче кёп къыйын масъалаланы чечме герек бола. Яхшы чы ата-анасыны мадары бар буса. Олайлар да кёп тюгюл.


Кёбюсю яш адамланы «агъачлыкъгъа» гетегенлиги де шо себепден.


– Яш адам «агъачлыкъгъа» гетегенликге аслу себеп – бизин гьакимиятдагъы тюзсюзлюклер деген пикру да бар.


– Бар. Шо пикру тюз тюгюл деме болмайман. Мен айтагъан зат да шогъар геле: жагьил яш шо мен эсгерген он йылны ичинде охув ожакъларда да, гьакимлик къурумларда да бар чакъы, талавурну, ялгъанны, экиюзлюлюкню гёре ва бирлери болгъан кююнде шолагъа къаршылыкъ билдирме башлай. Кёп яны, бир кюй табып, шу гьалгъа къыйышып къала. Яшавну кююн табып болмай турагъанланы бирлери буса, терс пропаганданы къурбаны болуп, къолуна савут тутуп, законсузлукъну ёлуна тюше. Ахтарывлар гёрсетеген кюйде, жагьиллени 34,4 проценти агъачлыкъгъа гетивню аслу себеби – «къазанмакъ учун», деп гьисаплай. Динни себебинден дегенлер бешинчи ерде – 7,8 процент. Кёплери бар гьалгъа къаршылыгъын Москвагъа, Питерге, Тюменге ва оьзге регионлагъа гетип билдире. Биз юрютген социология сорав алывну натижаларына гёре, дагъыстанлы яшёрюмлени 22,5 проценти, кюю болса, тыш пачалыкълагъа яда Россияны башгъа регионларына гёчмеге гьазирлер. Къумукъланы арасында шолайлар 20,5% бар. Биринчи ерде даргилер – 37%. Россияда чы шо санав дагъы да кёп артыкъ – 50%.


– Зайит Магьамматович, сиз социолог болмакъдан къайры, философия илмуланы кандидаты да дюрсюз. Философиягъа ювукъ темадан да бир сорав: Россияда экономика, социальный тюзлюк, миллетара, дин ва оьзге масъалалар йылдан-йыл четимлеше. Шо гьал нечик битме бола? Революция, ич давлар, оьзге къалмагъаллар башланма имканлымы?


– Шо гьакъда мен кёп ойлашаман. Россияны халкъы революциялар яхшылыкъ гелтирмейгенни англагъан. Юз йыллар алда этген янгылышын такрарлар деп эсиме гелмей. Оьзге тюрлю къалмагъалланы алдын алмакъ ва низамны сакъламакъ учун да бизин пачалыкъны таман чакъы савутлу ва оьзге хас гючлери бар. Болса да, халкъ гётерилме сюйсе, савут булан, гюч булан ону токътатма болмас. Къумукъларда «халкъ ятса – кийиз, турса – мююз» деп айтыв бар. Сен айтагъан масъалалар неге чечилмейгенини гьакъында мен булай ойлашаман. Россия – уллу пачалыкъ. Бир жамият къурумдан (социализм) башгъасына (капитализм) гёчмеге тынч болмай. 1917-нчи йылдан сонг болгъан агьвалатлар шону гёрсете. Гёчегенде де бизинкилер алдагъы къурумну 1917-нчи йылда йимик толу кюйде бузуп, янгысын тюбюкъарадан къурма башлады. Башгъа пачалыкълар, масала, Китай, политикасына, идеологиясына тиймей, экономикасына реформа этип, халкъыны яшавун гётерди.


Мен ойлашагъан кюйде, Россия гьали де оьз ёлун излей. Пачалыкъны башын тутгъан адам да халкъын насипли этмеге сюе деп эсиме геле, тек кююн табып болмай тура. Жамиятдагъы къаршылыкълар бизде таза демократия къурумну уьст болуву булан битежек деп эсиме геле. Тек огъар заман тарыкъ.


– Халкъны кёп яны бизин яшавдагъы бары кемчиликлеге, тюзсюзлюклеге демократлар гюнагьлы деп инана. Тек бугюнгю биздеги къурумну демократия булан бир аралыгъы да ёкъ чу. Демократияны яхшылыгъындан бай ва гьаким болгъан тайпа дагъы да демократияны сёге…


– Бизде демократия бар десе де герти, ёкъ десе де, ялгъан тюгюл. Жамият яшавда демократия бар. Тюрлю-тюрлю партиялар, маълумат къуралларда цензураны ёкълугъу шогъар шагьат.


Экономикада да сюйген адам оьз еслигиндеги къайсы ишни ачып да ишлеме болалар. Сюйсенг, ресторан ач, сюйсенг, завод къур, закон шоланы барын да ярата. Шолай ихтиярлар совет заманда ёкъ эди.


Демократияны кюрчюсю болгъан сайлавлар да бизде бар. Уьлкени президентин, депутатларындан башлап, гьакимликге вакиллер гёрсетебиз.


Тек шолар бары да бизде тюз юрюлмей. Бир-бир партиялагъа ёл берилмей, башгъалары буса ёкъ ерден бир гюнню ичинде къурулуп къала. Бир-бир бизнесменлени артыкъ къатты болуп туснакъ этелер, башгъалары дагъы да уллу жинаятчылыкъ этегенни бары халкъ гёрюп тура буса да, эркинликде. Сайлавлагъа да сюймейген кандидатын гьисапгъа алмай къоя. Шолай мисаллар дагъы да бар.


Артдагъы йылны ичинде буса Пачалыкъ Дума демократиягъа бирдокъда къыйышмайгъан законланы къабул этип тура. Демократияны лап аслу талабы – законланы къаттылыгъы, ихтиярланы пачалыгъы (правовое государство) болмагъа герек. Гьалиге бизде шо талап кютюлмей. Шону учун бугюнгю къыйынлыкълагъа демократияны айыпламакъ тюз болмас. Ондан къайры да, идеяны юрютеген адамлар шо идеяны англайгъан кюйден кёп зат гьасил бола. Марксизмни идеясын Ленин бир кюйде англай болгъан, Сталин башгъа кюйде, Мао Цзе Дун, Брежнев башгъа кюйде англай ва юрюте болгъанлар, тек гьариси герти марксизмни тюз ёлундабыз дегенлер. Демократияны юрютегенлени арасында да шо гьал бар.


– Дагъыстангъа къайтайыкъ. Бизде «къатты къолну» сагъынагъанлар кёп. «Гьай аман, боласан гьали Сталин-агъай», – дейгенлени чакъда-чакъда эшитебиз. Сиз шо гьакъдагъы халкъны пикрусун менден яхшы билесиздир.


– Дюр, шолай айтагъанлар эпсиз кёп. Биревлер хоншу республикада къатты низам салгъан деп, Рамзан Къадыровну макътайлар. Мен буса Мычыгъышны ёлун тюз гёрмеймен. Бир адамдан къоркъуп салынгъан низамдан низам болмай. Халкъ президентден тюгюл, законну бузувдан къоркъма тарыкъ. Мен билеген кюйде, оларда Сталинни заманында йимик, бир адамны диктатурасы бар. Диктатураланы арты арив битмей. Янгыз законну диктатурасы болма герек.


Дагъыстанда нечакъы бырыкъ-сырыкъ бар буса да, бизинки – оьсювню, излевню ёлу. Бизде президентлени де критика этип болагъан эркин пресса, бир-бирине къаршы идеология агъымлар бар. Оланы къаршы туруву жамият учун пайдалы: къаршылыкъсыз оьсюв болмай. Конфликтология деген илму шолай токъташдыра. Къоркъувну тюбюнде яшайгъан халкъ буса оьсмей, олар янгыз бир адамны пикрусун эшитип, шону айтгъанына тынглап яшайлар. Шо гьакъда янгыз мен айтмайман. Бизге тыш пачалыкълы журналистлер, алимлер гелсе, олар бары да, Дагъыстанны Мычыгъыш булан тенглешдирегенде, бизин ёлну къыйын буса да, тюз гёре. Мычыгъышлар геч буса да бизин ёлгъа къайтажакълар, тек олагъа биз оьтген ёлну башындан башламагъа тюшежек.


Шону учун барыбызгъа да, дагъы да бираз чыдамлы болуп, арив заманлар гележегине инанып яшамакъны ёрайман.


Лакъырлашывну юрютген
Р. Гьарунов.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля