Алдан берли бизин республикабызны темиркъазыкъ боюндагъы районларыбызны арасында Бабаюрт район гёрмекли экономикасы булан белгили эди. Гьалиги заманда да ерлерде юртлу ватандашлар айлана якъда тувулунгъан четимликлеге бойсынмайлы, оьз мадарын этмеге белсенгени гьис этилине. Тек эсгерилген районну юртларында далапчылыкъ булан машгъул болмагъа бирни йимик онгайлыкълар, имканлыкълар ёкъ. Мисал учун айтсакъ, бырынгъы Къазиюртну кюрчюсюнде къурулгъан биринчи Львовское юртда яшайгъанлар, айланасындагъы топуракълары гёчювюл гьайванчылыкъны къоллавуна берилгени саялы, гьалиги заманда далапчылыкъ булан оьз мадарын этмеге болмай, разисизликлер артып тура. Башгъа тюгюл, район центр гьисапланагъан Бабаюртда да ерли къоллавчулар учун далапчылыкъ булан машгъул болма топуракъланы къытлыгъы четимликлер тувдура.

 

– Бизин миналы топуракъларыбыз къышлыкъ отлавлукълагъа узакъ болжаллыкъ ижарагъа берилди, – деп баянлыкъ бере ерли СПК-ны председатели Мухтарали Адилханов. – Шо майданланы къоллавну 60 йыллыкъ болжаллары да тезден битген. Тек гьали де бизге айлана якъдагъы топуракъларыбызны къоллавгъа къайтарып, оьз мадарыбызны къолайлашдырма бажарылмай. Далапчылыкъ булан машгъул болма муштарлылагъа, юрт хозяйство топуракъларыбыз аз саялы, кооперативге бирлешип амал этмеге тюше… Айланабыздагъы топуракълардан буса, шогъар да къарамайлы, гёчювюл гьайванчылыкъ булан бир де байлавлугъу ёкъ тавлардан башалман кюйде тюзге гелеген тайпалар пайдалана. Уьстевюне, олар не ижара гьакъ тёлемей, неде топуракъ налог бермей, оьзге тюрлю пачалыкъ ва муниципал къуллукълары да олагъа бизден эсе учуз токътай. Демек, бизин ерли адамланы ихтиярлары къыйыкъсытылып тура.

Далапчылыкъ булан оьз мадарын этмеге сюеген юртлуларым да магъа шо масъалагъа байлавлу болуп даим тапшурувлар бере. Оьзюм де шоланы оьрдеги тийишли къурумлагъа, гьакимлеге етишдиремен. Тек гьалиге ерли алышынагъан зат ёкъ. Гьалиги заманда Россияны оьзге регионларында йимик, Дагъыстанда яшайгъан юртлу ватандашлагъа яшамагъа къазанч да береген баш байлыгъыбыз топуракъ болгъан сонг, шо масъалада топуракъ булангъы низамны болдурмасакъ бажарылмай. Неге десегиз, заман гёрсетип турагъан кюйде, гёчювюл топуракъларда пачалыкъны пайдасына гьар гектарындан 9 кепекден артыкъ налог алынмай…

Айлар-айлагъа, йыллар-йыллагъа бай­ланып, арадан заманлар гетип бара. Оьз ишиме байлавлу болуп арадан оьтген йылланы ичинде магъа янгыз 1 номерли Львовское юртда тюгюл, Бабаюрт районну юртларында кёп гезиклер болмагъа тюшдю.

Артдагъы гезик де Хамаматюртда яшайгъанланы социал-экономика масъалалары булан таныш бола туруп, районну юрт хозяйство управлениесини баш экономисти Шамхал Алакаев булан ёлугъуп лакъырлашдым. Неге десегиз, гьалиги заманда республикабызны юрт районларындагъы ва шагьарларындагъы юрт хозяйство топуракъланы асувлу кюй­де къоллавну масъаласы акъсай.

Алдагъы колхозлар, совхозлар тозулгъандан сонг топуракъланы коллектив къайдада бирлешип ишлетмеге белсенгенлени сыдыралары сийрек. Аслу гьалда бизин республикабызда да юрт хозяйство малланы, авлакъ ниъматланы болдурув булан агьлю хозяйстволар (ЛПХ) ва шолай да сабанчы-фермер хозяйстволар (КФХ) машгъул болагъаны тергевню тарт­май болмай. Демек, юрт хозяйство малланы оьсдюрегенлени барысыны да бирни йимик талапларын гьисапгъа алып, далапчылыкъны оьсдюрмек учун юрт ерлерде де оланы арасындагъы тогъатартывда адилли шартланы болдурмаса бажарылмай.

– Шону гьисапгъа алып, пачалыкъны янындан юрт хозяйство малланы оьсдюрегенлеге харж булан кёмек этив сизин районда нечик пайдаландырыла? – деп сорайман районну баш экономисти Шамхал Руслановичге. – Мисал учун айтгъанда, Хамаматюртда сыйырлар сакълап къуллукъ этеген тайпалагъа?

– Гертиден де, районда савулагъан­ гьайванлар сакълайгъан тайпалар па­чалыкъны янындан харж булан айрыча кюйде якълана, – деп узата ол оьзюню сёзюн. – Аслу гьалда шону учун юрюлеген гьаракатда да ЛПХ-ланы ва КФХ-ланы къошуму аслам. Хамаматюртда гьалиги заманда чалышагъан 12 сабанчы-фермер хозяйство бар. Шоланы уьчюсюнде савулагъан гьайванлар сакълана. Гетген йыл сабанчы агьлюню башчысы Рукъуят Ильясова «Агростартап» деген программагъа гёре 2 миллион 661 минг манатны оьлчевюнде пачалыкъ грантгъа ес болду. Шондан башгъа да, эсгерилген юртда сют гьайванчылыкъ булан Гьажимурат Абдуллаевни ва Тимур Умалатовну агьлю сабанчы хозяйстволары машгъул бола. Айтмагъа сюегеним, олагъа, болдурулгъан сютню оьлчевю гьисапгъа алынып, кёмек харжлар да бериле.

– Шолай КФХ-ларда гьалиги заманда нече сыйыр сакълана?

– Сыйырланы санаву башгъа-башгъа, 30-50 сыйыр сакълайгъан агьлю коллективлер де къаршылаша.

– Районда агьлю коллективлер сют болдурув булан машгъул болсун учун имканлыкълар бармы?

– Яшырмагъа негер тарыкъ, Львовское 1, Бабаюрт ва оьзге юртларда шону учун отлавлукълар етишмей. Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларындан пай­даланмагъа буса ерли ватандашлагъа къыйын экени гьакъда айрыча эсгермеге герек.

2019-нчу йылда Бабаюрт районда, умуми кюйде алгъанда, 40 минг тонгъа ювукъ сют болдурулгъан. Шону авадан пайы ЛПХ-ларда ва КФХ-ларда сакъланагъан сыйырлардан алынгъан. «Сектор» деген СПК-да, (Янгы Къара, башчысы Агьмат Гьасаналиев), Адил Янгы­юртдагъы «Колос» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятда (башчысы Ибадулла Алаев), «Нюр» деген КФХ-да сют болдурув йыл сайын къолайлашып гелегени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.

– Буссагьатгъы вакътиде районда 27 мингге ювукъ гьайван сакълана ва шоланы тенг яртысындан къолайы – савулагъан сыйырлар, – деп лакъыргъа къошула райондагъы юрт хозяйство управлениени баш зоотехниги Сайит Будаев. – Бугюнлерде акъкъатыкъланы ва этни сан яны заралланмасын учун тийишли къуллукъларын кютювге тергевню артдырмасакъ да бажарылмай. Айтмагъа сюегеним, айлана якъдагъы къоллавчуланы талапларын яшавгъа чы­гъармакъ учун къаст этиле.

Бабаюрт районда сют гьайванчылыкъны оьсдюрмеге умут булан яшайгъанлар аз тюгюл. Муна шо саялы да оланы муратлары яшавгъа чыгъарылсын учун ерлерде толу кюйде тийишли онгайлыкъланы болдурувдан баш къачырмагъа тюшмей. Юрт хозяйство управлениени башчысы Марат Алтавов айтагъан кюйде, сют болдурув булан машгъул болагъанлагъа пачалыкъ кёмек гьисапда арт вакътилерде 20 миллион манат берилген. Озокъда, шо да дазу тюгюл.

Сынавлу касбучуланы арасында шо гьакъда сёз чыкъгъанда, мугькам ем базаны болдурмакъ учун ерли муниципал къурулувларында ем оьсюмлюклер оьсдюрюлеген майданланы, отлавлукъланы майданларын артдырывну ва шону булан янаша акъкъатыкъланы гьазирлейген заводланы, цехлени къурувну масъалаларына тергев арта. Неге тюгюл, ерли халкъны топуракълары къолдан чыгъарылгъанындан къайры, алда савлай Темиркъазыкъ Кавказда бишлакъ гьазирлейген лап да уллу Бабаюртдагъы заводда бугюн сют болдурув булан машгъул болагъан сабанчы агьлюлени талапларына жавап бермей.