Агъачлыкълар бизин къоруй ва шолайлыкъда, дюньяны оьпкелери гьисапда да яшав бере. Ер юзюню алтыдан бир пайын бийлеген Россияда агъачлыкъланы умуми майданлары  810 миллион гектарланы елегени белгили. Шо ер юзюндеги агъачлыкъланы умуми майданларындан 20 проценти бола. Демек, Россия дюньяда агъачлыкъ байлыкълары лап да кёп пачалыкъ гьисапда танывлу.Топурагъындан эсе, таву-ташы  кёп Дагъыстанны агъач байлыкълары, шо санавланы гьисапгъа алып айтгъанда, кёпмю яда азмы деген сорав тувулуна.

Агъачлыкъланы  майданлары толумлаша

Гьалиден эки йыл алда оьтгерилген тергевлени натижалары малим этеген кюйде, Дагъыстанны агъачлыкълар ва уьлкю бёлеклер оьсеген майданлары 523 минг гектарлагъа ювукъ бар эди. Шо да савлай Дагъыс­танны умуми майданыны 7 процентге ювугъу болуп токътай. Озокъда, токътай десек де дурус болмас. Артдагъы уьч йылны  ичинде бизин республикабызда агъачлыкъларыбызны майданларын толумлашдырывгъа байлавлу болуп гьар тюрлю тереклени  башгъа-башгъа жураларын орнатыв 3 минг гектарда оьтгерилген. Ери гелгенде шо гьакъда да разилик булан эсгермеге герекдир деп ойлайман: Дагъыстанны территориясында «Агъачлыкъланы къоруп сакълайыкъ» ва «Экология» деген милли федерал борчланы оьлчевюнде белгиленген агьамиятлы проектлерде  агъачлыкъларыбызны майданларын толумлашдырма тюшегени гьакъда айрыча хат булан эсгерилген.

Тюзюн айтмагъа герек, бизин рес­публикабызны районларында ва шагьарларында иш гёреген орманлыкъ хозяйстволарда 2021-нчи йылда  ерлерде тереклени орнатывну натижалары яман оьтмеди. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, агъачлыкъланы майданларыны сийрек ерлерин толумлашдырыв 514 гектар майданда оьтгерилген. Шону натижасында 1 миллиондан да къолай тереклер орнатылгъан ва оланы тас этивлерден къорумакъ учун тийишли къуллукълары да кютюле десек, янгылыш болмас.

Озокъда, бёрюден къоркъгъан къой этмес деген кюйде, от тюшювлерден, жинаятчылардан-талавурдан къорумакъ муратда да ерлердеги орманлыкъ хозяйстволарда агъач къаравулчулагъа йимик дыгъар­лашып, агъач араларда пайлар алып чалышагъан ижарачылагъа да  борч­ларына намуслу кюйде янашмаса бажарылмайгъаны гьакъ. Шо гьаракатда буса къурумланы ва ватандашланы арасындан талавур учун тюгюл, асувгъа бойсынагъанларын танглавдан да кёп зат гьасил болагъа­ны ачыкъ.

ДР-ни Орманлыкъ комитетини башчысы Вагьап Абдулгьамитов аянлашдырагъан кюйде, низамны, законланы бузагъан гезиклер агъач­ аралардагъы топуракъ пайланы ижарагъа береген заманда бир-бир гезиклерде ёлгъа йибериле. Шо саялы ахырында ижараны болжалына гёре токъташдырылгъан гьакълар да пачалыкъны пайдасына тюшмей къалагъаны дыгъарланы шартларын буза. Шолайлыкъда, агъачлыкъланы майданларын толумлашдырыв ишлер де чаналама башлай.

Жан-жаныварланы ва оьсюмлюклени бийлиги

Дагъыстан тюздеги, тавтюп бойдагъы ва бийик тавлардагъы оьзтёрече табиаты, ерли хас агъач байлыкълары булан белгили. Шо саялы да оланы заралландырмай, тас этивлеге тарытмайлы къоруп сакълав сыйлы умуми борчубуз санала. Неге десегиз, уьлкебиз бир жамиятдан башгъа базар аралыкълагъа гёчеген тюрленивлени заманында болгъан алмашынывлар, йиберилген кемчиликлер рази къалдырмай.

Шо гьакъда Дагъыстанны Къызыл китабында да айрыча хат булан эсгериле. Бизин республикабызда федерал оьлчевдеги пачалыкъ къорукъланы санаву 12-ге етишген. Пачалыкъ къорукъларда буса жан-жаныварланы, оьсюмлюклени  къорув ва оланы сыдыраларын толумлашдырыв аслу борч санала. Самур бойдагъы, Гьайдакъ якъдагъы, Таргъу тавдагъы  ва оьзгелериндеги табии байлыкъларыбызны къысматы ерлердеги орманчылыкъ хозяйстволардан йимик, ерли муниципал къурулувларындан , ДР-ни табии байлыкъларыны министерлигини ва шолай да Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны аграр ва экология комитетини ортакъчыларыны янындан борчларына намуслу кюйде янашывну талап этегени англашыла.

Агъачлыкълагъа жан-жанывар­ла­­­ны ва оьсюмлюклени бийлиги деп негьакъ айтылмай. Гьалиги заманда бизин республикабызны агъачлыкъларында бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюк­лени 4 мингден де артыкъ журалары, шоланы арасында дарман отлар да къаршылаша.  Оьсюмлюклеге йимик, къушланы къысматына да бизин къурдашларыбызгъа йимик гьюрмет булан янашыв лайыкълы. Неге десегиз, олар бав-бахчаланы йимик, орманлардагъы оьсюмлюклени де зараллы жанлардан ва зиянлы аврувлардан къоруп сакъламагъа бизге кёмеклешегени сынавда аян этиле. Дагъыстанны агъачлыкъларында оьтгерилеген ахтарывланы натижалары малим этеген кюйде, къушланы 350 тюрлю ва жан-жаныварланы 100-ден кёп журалары къаршылаша. Озокъда, санав якъдан алгъанда оланы бир тайпалары къыт бола барагъа­ны саялы, Дагъыстанны Къызыл китабына негьакъ гийирилмеген. Шону учун бизин республикабызда регионну тармакъ министерликлерини ва ерли муниципал къурулувларыны сиптечилиги булан анадаш табиатыбызны аманлыгъын-тазалыгъын къоруп сакъламакъ муратда уллуланы ва яшланы ортакъчылыкъ этивю булан оьтгерилеген булкъаланы, конкурсланы пайдасы гьакъда да разилик булан эсгермесек болмай.

Дыгъарланы ва законланы бузувгъа ёл бермейик…

Дагъыстанда агъач байлыкъларыбызны майданларын къорув ва шолай да толумлашдырыв булан машгъул болагъан 40-дан къолай орманлыкъ хозяйстволар иш гёре. Шолар булан янаша айрыча есликдеги муниципал агъачлыкълар да гьисапгъа алынгъан. Тюзюн айтгъанда, янгыртывланы девюрюнде орманчылагъа ва муниципал къурулувларына  пачалыкъны янындан совет девюрде йимик материал ва ругь якъдан иштагьландырывну имканлыкълары къолланмай, харжлар толу кюйде айырылмай. Муна шо саялы да, РФ-ни ва Дагъыстанны табии байлыкъларын къоруп сакълавгъа байлавлу къабул этилинген къарарларына  кюрчюленип,  агъач аралар тийишли шартлары да токъташдырылып, айры-айры адамлагъа ва къурумлагъа ижарагъа бериле.

Тек не этерсен, ижарачылар барысы да бирни йимик борчларына намуслу кюйде янашмайгъаны саялы низам бузулагъаны разисизликлени тувдура.

– ДР-ни орманлыкъ комитетине артдагъы йылларда гьар айда дегенлей кагъыз язып яда буса электрон къайдасын къоллап, ватандашлардан 100-ге ювукъ арза геле, – дей комитетни бёлюгюню начальниги Ибрагьим Рамазанов. –   Оланы бириси де тергевсюз, жавапсыз къалмай. Айтмагъа сюегеним, къоду салывну законлу къайдалары пайдаландырыла. Шо да кар этмей буса, озокъда, актлар этилип, хыянат этегенлеге къаршы ишлер судлагъа бакъдырыла.

Демек, эсгерилген бёлюкню баш­чысы аян этеген кюйде, ижара ды­гъар­ланы шартларын бузма муштарлы тайпалар, къурумлар ва ватандашлар суддан таба ихтиярларындан магьрюм къала ва болгъан заралгъа гёре жавапгъа тартыла. Уьст­де де эсгерилгени йимик, дыгъар­ланы шартларын ва законланы талапларын бузувгъа ёл берилмей.

–  Ижарачылагъа агъачлыкъ хозяйстволардагъы топуракъ пайлар аслу гьалда агъач байлыкъларын къоруп сакълавгъа ва толумлашдырывгъа деп гёрсетилип бериле, – дей Вагьап Абдулгьамитов. – Тюзюн айтгъанда, ерлерде  аслу борч толу кюйде яшавгъа чыгъарылмай, бюджетге гелеген гьакълар тёленмей. О саялы да борч­ларына сувукъ-салкъын янашагъан ижарачылар булан этилген дыгъарлар судлагъа берилип бузула. Неге десегиз, агъач араларда законланы, дыгъарланы  бузагъан­лар тереклени тайдырып, миналыкъ ва заманлыкъ къурулуш имаратлар къурмагъа муштарлы бола…

Шолай кемчиликлер Таргъу тавда, Гьайдакъ якъда, Къаягент бойда, Самурдагъы агъачлыкъларда ва оьзге пачалыкъ къорукъларда къаршылашагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Муна шо саялы да оьтген йыл онлар булангъы актлар этилип, судлагъа бакъдырылгъан..

Тек не этерсен, судларда да гьалиги заманда жавапгъа тартылмай 50-ден де къолай жинаят ишлер ятып турагъаны ичингбушдура.  Неге десегиз, бир тайпа жинаятчылар таныш-билишлик ва урушбат булан жавап­лыкъдан къутулмагъа къарайлар.

Къ. КЪАРАЕВ.

Автор чыгъаргъан суратлар.