«Къабурсуз къалгъан Къазакъ оьзденге»
Шаир, язычу, журналист, муаллим Абдулла ЗАЛИМХАНОВНУ къаламы къажымай, къатты, чарлана барагъаны сююндюре. Ол оьзюн ва кёплени къыйнайгъан яшав масалланы, тюзсюзлюклени, яшлыкъдагъы агьвалатланы тюпде берилеген шиъруларында аян эте.
Аяп эсге аламан
Сальск чёллерде асгердеги чагъымда
Эсде къалгъан биринчилей явгъан къар;
Уьйлер, къырлар тёшелгендей акъ мамукъ,
Ёммакъ этип айтар чакъы гьаллар бар.
Булут артдан тийип гюнню омузу
Къарны уьстю таш гюзгюдей йыртыллай.
Сангъа гиччи сарипайлар чарнамай,
Къурбайлагъа къонуп къалгъый, къартыллай.
Абатларым аста алып бараман
Таянмагъай эдим деп бир къарагъа.
Акъ халатлы къызлар шекли къарагъан –
Бирден къаргъа тутду алып арагъа.
Тюкен алда йыгъылгъанда тайгъалап,
Гьужум этип къызлар къаргъа бёледи.
Артда къачып тайып бираз ариге,
Къурчу къанып, къуймурланып кюледи.
Огъар къанмай сурат йимик бириси
Къар холаны яягъыма япады;
Сол гёзюмден чыгъып гетди учгъунлар,
Сувукъ чюмлеп, нар яягъым яллады.
Къагъып, къагъып опурагъым тазалап
Тербенмеге турагъанда уьстюне,
Акъ аясы булан бетим сибирип,
«Извини!..» – дей, алай билдинг кюстюне.
Бу мюгьлетде гёзюм, башым айланып,
Къызны алып къар тёбеге чёкдюм мен;
Айланамда дюнья барны унутуп,
Хантавлатып сютдей энгин оьпдюм мен.
Гьис этдим мен яшнагъанны яшмынлар,
Кёкюревлер талашгъанны тёшюмде.
Къар холадан башлангъан иш тёшленди,
Кёп гёреген болдум ону тюшюмде.
Ярым йылдан гёрюшювлер бёлюндю
Охуп битип ол уьюне гетгенде.
Гюнню бети къара болуп гёрюндю,
Къолун селлей туруп савбол этгенде.
Зугдидиге гетип гери къайтмады…
Аралыкъда ачылмагъан сыр къалды.
Узакъ заман ичимде дерт тонгмады,
Юрегимде сагъыш гьисли йыр къалды.
Къызлар гёрсем атышагъан къар булан,
Оьтюп гетип болмай къатып къаламан.
Яш чагъымда яягъымны яллатгъан
Абхаз къызны аяп эсге аламан.
Къумукътюзюм йимик магъа яраша
Суратлама гючюм чатса тамаша
Айбатлыгъын, доллугъун Дон бойланы.
Ювшан чёлде чарчым ел кёп талаша,
Къаммакъныдай къува башда ойланы.
Боз боявгъа бёлеп боюн уфукъну
Танг сызыла гюмюш сызакъ гьыз йимик.
Торгъай сеси тёшюн хотгъай къумукъну,
Гёз гёреген авлакъ артсыз тюз йимик.
Тюзде йимик гёрюнюшю Дон якъны:
Отлавларда кишней ессиз йылкъылар,
Къыргъый саркъа уьстю булан къыякъны,
Ай ярыкъда кёлде ойнай йылтынлар.
Инанмассан, бизде йимик мунда да
Гёзеллер кёп гёзлеринде жыжым бар.
Бизин ругь бар созукъ къазакъ йырда да,
Макъамларда юваш гьаллы «гьужум» бар.
Маныч ва Дон ошап гете бир-бирде
Дюньясына къувлар булан къушланы.
Нече тюрлю ниъматы бар мундагъы
Берекетли язлар булан къышланы.
Къурч къазакъны малы да бар, балы да.
(Кёп тюрлю халкъ яшав къургъан янаша).
Бу якъланы гьавасы да, гьалы да
Къумукътюзюм йимик магъа яраша.
Айып этмей къоюгъуз
Тезден берли бизде адат юрюле
Тост айтагъан мажлислерде, тойларда:
Биревлеге къайдан геле, билмеймен
Итти сёз де, къанаты бар ойлар да.
Яхшылыкъгъа жыйылгъанбыз дос-ювукъ,
Мажлис бара баргъан сайын жавуллап.
Кёпню гёрген посмыйыкълы тамада
Битип битмей тура къатып, «лавуллап».
Башы къызгъан сабуру аз биревлер
Тамадагъа къатылып да йибере.
Ол да нетсин, арчылсын деп башындан
Лётюлеге биринчилей сёз бере.
Маъналы зат айтагъанлар кёп сийрек.
Юрюлеген аслу гьалда бош лакъыр.
Низам салма белсенсе де тамада,
Тынглайгъан ёкъ, нетсин дагъы ол пакъыр…
Сёз айтмагъа гезик етди магъа да,
Тавушумну эшитдирме къарайман:
– Бизин кепли этип борчун кютгенге
Тамадагъа мен чыдамлыкъ ёрайман.
Миллетиме тюпден къую къазагъан
Мессепсизлер болсун инге гиреген,
Болсун олар къомурсгъаны сыртына,
Басгъыч салып, гьаран гючге минеген.
Шуну булан битдиремен сёзюмню,
Яшавгъа да чыкъса эди ёравум.
Агъаларым, айып этмей къоюгъуз,
Буздум буса бу мажлисни оравун.
Жыймасакъ биз эсибиз
Оюнг булан минип Алам тахына
Бир къарасанг Ер сагьнадай гёрюне.
Инсанурлукъ гёрюне Гюнгьакъына
Ойнайгъандай чыгъып ону тёрюне.
Гишилени гьакъыллысы, тириси,
Къара чы бир, кёп къаныгъып уьй къура.
Къалп юрюйген къыйра бутакъ бириси
Къалаланы кюмпая этме кюй къура.
Англайгъанлар азыкъ дюрню ириси
Къуллукъ эте топуракъгъа, будайгъа.
Юрекдеги негетлери кирлиси
Гьарам яшай, сужда къылмай Худайгъа.
Шарайыплар, шайтан булан ярашып,
Савут ясай Ерге келек салмагъа.
Мал саялы дослар булан ярплашып,
Къара къастда хазнагъа ес болмагъа.
Бир тайпа бар, ошап йыртгъыч каптаргъа,
Табиатны берекетин хорлайгъан.
Алам гьакъда англавлары кёп таргъа
Гьакъыкъатгъа «къынгыр» гёзден къарайгъан.
Ёкъ тюгюл чю гьатдан озгъан къочулар
Билип-билмей дюньягъа кёр къазагъан.
Арабызда, насипге, бар ойчулар
Терс барышгъа бек къабунуп азагъан…
Хантав турсакъ, бары затны хараплап,
Ахыр бир гюн жыймасакъ биз эсибиз,
Турсакъ къуру бетибизге гён къаплап,
Башыбызгъа таш салмакъ бар Есибиз.
* * *
Заман-заман кюстюнлюкге тарып, сакъал тюгюмню оьсме къоягъан кюйлерим бола. Шону себебин сорайгъанлар да аз къаршылашмай. Олайланы соравларына жавап гьисапда язгъан назмум.
Языв этмей бошуна гетген гюнлеге,
Чакъсыз уьшюп, урлукъсуз къалгъан гюллеге.
Ялынлы учгъундай учгъан яшлыкъгъа,
Тарлавда пуч болгъан алтын ашлыкъгъа
Къойгъанман, къурдашлар, мен бу сакъалны!
Терсликлер терсейтген миллет талигьге,
Къалпчылар къумсартгъан къумукъ тарихге,
Оьз элин сакълагъан ошап къалкъангъа,
Ахырынчы Арслан-хазар хакъангъа
Къойгъанман, къурдашлар, мен бу сакъалны!
Сам еллер сувургъан бала терекге,
Ягьсызлар ярплагъан ана юрекге,
Агъуланып, ажиз болгъан оьзенге,
Къабурсуз къалгъан Къазакъ оьзденге
Къойгъанман, къурдашлар, мен бу сакъалны!
Хапарсыз къар басгъан ала гюзлеге,
«Пакарсыз тав» басгъан ана Тюзлеге,
Оруну оюлгъан уллу «Уягъа»,
Дагъылып барагъан дуллу дюньягъа
Къойгъанман, къурдашлар, мен бу сакъалны!
Къайгъылар къыйшайтып авгъан очакъгъа
Гюнагьсыз пуч болгъан Къылыч кочапгъа,
Къысматы къырсайгъан афгъан къоччакъгъа,
Яшлыкъда эслемей этген хатама,
Аз яшап, Аламдан гетген атама
Къойгъанман, къурдашлар, мен бу сакъалны!..
Болмадыкъ … къулу
(Гиччиден берлиги къурдашым
Жамалутдин Ибрагьимовгъа)
Яшавну къангалы къапусун къагъып,
Дюньягъа гиребиз гемеге йимик.
Йыллар да чалт гете атлардай аргъып,
Алдындай ёкъ бир зат гененме йимик.
Девюрню тирмени тынмай бир мюгьлет,
Махлукъну сынай о элеп, аталап:
Яхшылар юрекге тута акъ негет,
Яныкълар байыгъа хазнаны тонап.
Элине берилген гьалал эргиши
Оьзюне гюч этип ягьгъа байлана.
Жинаят уьюрлер, жынгырт сиривдей,
Ялгъанын оздуруп, «оьрге» сайлана.
Менлигин майшайтгъан мыгъый-азманлар
Адили барлагъа арза язалар.
Миллетни ишине къую къазалар –
Шо себеп къыйнала ичи тазалар.
«Сюнкюге» сютюрлюк этмедик бир де,
Юрекге къоймадыкъ къонмагъа кир де.
Къурдашым, кёп затдан къалсакъ да къуру,
Болмадыкъ яманны, акъчаны къулу.
Загьматгъа егилдик юртда гиччилей.
Бизин де къоймады къысмат «чюмлемей».
Юлдузлу кёк йимик эркин гёнгюлюнг
Яшайсан гече-гюн къапунг чюйлемей.
(Къылыкъны къарасы къырса да гетмей).
Тийишсиз ерде биз турмадыкъ тизге.
Яшама болгъаныкъ яманлыкъ этмей
Тенгирден лап уллу савгъатдыр бизге…
Адабият
бёлюк.
