Абурлу тамаза эди



Очерк


 


Къысматны къапасы кёбюсю гезик къатты да, хатирсиз де бола. О яшда нече де авур бола. Тек о гележекде болажакъ яшавунг учунгъу ябушувгъа белсенивде къаркъарангны да, гьакъыл-оюнгну да чыныкъдыра. Биз айтагъан къапас уллу чагъына етгенде тийсе, сени титиретмесе де, ругьунгну бокъачалап, къарывунгну къажытмай да къоймай. Шо саялы айтылгъан буса ярай: «Гел, къыйынлыкъ, яшда сени гёрейим, къарт болгъанда сени гёрмей оьлейим», – деп.


Борагъанлы тамаза Идрыс Атаевни къысмат кёп яшлайын дегенлей къысмачлады. Айтагъаным, дёрт йыл бите-битмей анасын, алты йылында буса атасын тас этди. Яшавну загьру сынавлары ону сонггъа таба да, бир тюгюл, кёп керенлер ону «элеген». 14 йыл битгенче биревде, он сегиз йыл битгенче башгъада ишлеп, ашарлыкъ къазангъандан къайры, авур рагьмусуз урушувлар, хорлавлар да къазанып, заманны зарлыгъындан чыгъып болмай, чарасыз болгъанда, чыгъып Чагъаротаргъа гете. Ол дёрт-беш йыл онда тургъан сонг, яшавун онгарып болмай, къайтып ата юртуна геле. Мунда янгы къурулуп турагъан «Грозненский рабочий» деген колхозгъа ишге тюше. Бир гесек заман гетген сонг ону бригадир этип салалар. Уьй-эшик къуруп,мекенли токъташып битгенче Уллу Ватан дав башланып къала.


Адамны къылыкъ, терекни япыракъ безер дей. Ягьгъа таянып яшап гелген Идрыс да давгъа гёнгюллю бармагъа сюе. Амма ону: «Сизге гезик етмеген, фронтгъа ашлыкъ да, эт де савутдан да артыкъ тарыкъ», – деп къайтаралар.


Етимге явъёрме етишмесе де, явну оту етмей къаламы?


1943-нчю йылны март айында ­Мычыгъыш-Ингуш атлы полку булан Идрыс да, ону булан дагъы да хыйлы борагъанлылар да Минводгъа йиберилелер. Мунда буланы турушу сувукъ казармаларда. Ат гьайдап, тюбек, автомат атып уьйренелер. Бир айдан сонг Мычыгъышдан гелгенлени башгъалардан айыра ва экинчи гюн уьйге къайтара. Уьйге къайтгъандокъ, савут да берип, буланы районда янгы къурулгъан истребительный батальонгъа къуршайлар. Батальонну аслу борчу – районну ва республиканы къачакълардан, давгъа бармай къачгъанлардан (дизертирлерден) тазаламакъ.


– Шо иш давдан эсе кёбокъда ­къыйын, четим ва къоркъунчлу эди. Барындан да авур тиеген зат –англавсузланы гёзюнден къарагъанда, гьюрметсиз иш деп санала эди. Хыйлы ёлдашларыбыз, мундан тайдырып, фронтгъа йиберигиз деп арзалар яздылар. Язмай да не этсинлер, шо заман бир-бир тав ичиндеги къачакъ гюплер истребительный батальондан нечакъы да яхшы савутлангъан эдилер. Мен де язгъан эдим шолай арза. «Не эте, къоркъдунгму? Давдан мунда къыйын экенни биз де билебиз. Къара гьали оьзюнгню алпавутдай къаркъаранга!» – деп командир уялтып къойду, – дей Идрыс.


1944-нчю йыл заманлыкъгъа къурулгъан истребительный батальон, оьзюню борчун кютюп, тозула, тек шо ишде оьзюн айрыча яхшы гёрсетгенлени МВД оьзюню къуллукъчуларыны сыдыраларына къабул эте. Шоланы арасында Идрыс да бола.


«Аманлыкъны сакълайгъанлагъа сабур гьакъыл, къайнар юрек, таза къоллар герек деп негьакъ айтылмагъандыр чы», – дей Атаев.


1946-нчы йыл Гюйдюрмес райкомну юрт хозяйствосуну ёлбашчысы, кадр­лар булан беклешдирмек учун этилген хас къарары булан Идрысны ата юртуна колхозгъа бакъдыра. Мунда бу тюрлю-тюрлю тармакъларда бригадир, заведующий, одаман болуп загьмат тёге. Къайда ишлесе де, ол оьзюн бажарывлу ёлбашчы гьисапда таныта ва абур къазана.


– Оьзюню алдында ишлейген адамны абурлап да, оьзюн абурлатып да бажармайгъан ёлбашчы герти ёлбашчы тюгюл, – дей ол.


Милиционер буса да, бригадир буса да, колхозну правлениесини члени этилип сайланса да, тойда тамаза этип айырса да, рядовой пенсионер буса да, юрт тамазаны башлапгъы ойчусу буса да, Идрыс алышынып, оьзлюгюн тас этмей яшагъан.


Идрыс Атаев уьч тюрлю тилни биле: къумукъ, орус, мычыгъыш. «Дагъы да кёп тиллер билегенлер азмы» деп ойлашагъанлар да бардыр, озокъда. Тек муну йимик шо тиллени къайсы булан сёйлесе де, оьзю айтмагъа сюеген ойну, жумлада сёзлени оьз ерине салып, тынг­лавчуну иштагьын гелтиреген кюйде, балын чыгъарып сёйлейгенлер кёп тюгюлдюр.


Тазият тутмакъ – кёп къыйын зат. Амма шонда Идрыс етди буса, шону бары авурлугъун ол оьзюне алгъан йимик гьалны тувдуруп биле.


– Нечик?


Арнавутдай къаркъаралы, илиякълы юзлю Идрыс, узун чал сакъалын да сыйпап, терен маъналы китап хабарланы, таза юрекден чыгъагъан герти ва пайдалы насигьатларын оьзюню пасигь тили булан айтып башласа, тазият тутгъан абзарны, терен тыныш алса да, эшитилердей шыплыкъ къуршай, о айтагъан къыйматлы калималар гьакъылынга, юрегинге сингип къала. Идрысны халкъ арада не йимик сыйы-абуру барны билмеге сюеген адамгъа булай бир затны айтса тамандыр деп эсиме геле. Идрыс тазиятгъа геле буса, о абзаргъа гиргендокъ, бары да эретура, гете буса, ол абзардан чыкъмайлы олтурмайлар.


Идрыс насигьат бере буса, яш наслу, айсенилик этип, немкъорай тынгламай, неге тюгюл, ол оьзюню яшавунда, гьайсызлыкъ этип йиберген кемчиликлени, терсликлени яшырып сёйлемей, оьзюне олардан башгъалагъа да дарс эте.


– Бир сюрюнмеген де, бир затгъа уьч сюрюнген де адам тюгюл, – дей ол.


– Ону нечик англамагъа герек? Гьар тюрлю хатаны уьчге ерли такрарламагъа яраймы? – деп сорагъан жагьилге ол булай жаваплангъан:


– Сюрюнмей де болмас, кёп сюрюнген де онгмас. Шолай сёзлени айтывгъа айландырып сёйлеп бажармакъ, кёп йылланы узагъында яшав китапны гьар япырагъын маъна берип охуп билгенликни гьасили деп эсиме геле.


Идрыс уллу ва татывлу агьлюню башы да дюр эди. Башы эди деп айтагъаным, ону чагъына етген къызы Мадина, янгы агьлю болгъан агроном болуп ишлеп турагъан уланы Мурзабек, муаллим къызы Забия арт-артындан чакъсыз гечинип, Идрысны къайгъылар жанын чарслады. Ону булан да битип къалмады. 1977-нчи йылны 14-нчю августунда Бакюден отпускагъа гелген Совет Армияны майору, Идрысны дёртюнчю авлети Арсланбек де, Магьачкъаладан аз вакътиге гелген бешинчи авлети юрт хозяйство илмуланы кандидаты Умар да оьзлени машини булан Сююнчкъалагъа бармагъа чыкъгъанда, хатабалагьгъа тюшюп, оьлюп алып гелдилер. Идрысны эркин абзарына Дагъыстандан, Мычыгъыш Ичден, Терик бойдан жыйылгъан адам сыймай, орамда да ибадат юрюлдю. Ибадатны ахырында сурайыл бойлу агъа-инини сынажалагъа салып, зикру салып тазиятда айландыргъанда, уьйлерде, къырда жыйылгъан бары да халкъ йылай эди. Амма яшавда кёпню гёрген Идрыс гёзьяшын халкъгъа гёрсетмеди.


Олардан сонг кёп къалмай, сегиз авлетни анасы, ону агьлюсю Макка гечингенде де, ол чыдады, аччы тавуш чыгъармады. Гертиси, гьар-бир зат йимик, чыдамлыкъ да дазусуз болмайдыр. Къурдашдан, досдан, къардашдан бай Идрыс оьзюню гьамангъы ойчусу, жан къурдашы Гьамит Межитов гечингенде, чыдамады, тарланып гёзьяш тёкдю.


– Айып этме, балам, Аллагьны къадарына къаршылыгъым ёкъ, Гьамитсиз яшавумну къыйматсыз гёремен. Менден алда гетгени мени чайкъады, чыдамадым, – деди Идрыс.


Бугюнгю къартлар, орта чагъындагъылар, яш наслу, оьзюнгню доктор, муаллим, агроном къызларынг, уланынгны уланы, оьзлени оьмюрлерин къысгъартып да, сени оьмюрюнгню узакъ этер эди. Шолай, балжибинлер балдан тоймайгъан йимик, сенден биз де тоймагъанбыз. Ондан къайры да, сенсиз бизин яшавну гёз алгъа гелтирип де болмайбыз. Ондан артыкъ къыймат биревге де болмагъандыр.


Юртда жамиятны пайдасына этилеген ишлер, юртдан-юртгъа барып юрюлеген зикирлер, ярашывлукълар, барышывлукълар юртну байрамлары, митинглери, жыйынлары, юртну гьа­йын этип, гьакимлени уьстюне барагъан делегациялар, халкъ арада иш юрютмек учун айырылагъан комиссиялар – бири де муну ортакъчылыгъы болмай юрюлмеген десем, гьеч къопдурув болмас.


Идрыс адилни, низамны кёп сюеген адам эди. «Шариат да, закон да – агъа-ини. Закон ёкъ ерде зайып улан тувар, шариатны таптагъан эл де эдепсиз болур», – дей ол.


Борагъанлылар Къумукъ халкъ гьаракаты булан тыгъыс байлав юрюте ва гьалиден сонг да юрютежек. Къумукъланы Эндирейде оьтген фольклор байрамында чыгъып сёйлеген Идрыс Атаев, байрам битгенде де, алимлени, язывчуланы ва простой халкъны къуршавундан чыкъмады. Къыяматгюн чакъы соравлагъа тындырыкълы жаваплар берип бажаргъан тамазабыз Борагъанны сыйын, абурун бирдагъы-бир канзиге оьрге гётерди. Къайтывда огъар: «Адамгъа абур, сый къайдан геле?» – деп сорагъан эдим.

 

– Ер ишден, адам сыйдан,


Оьлю дуадан тоймас.


Эл намусгъа байлангъанны


Эл де абурсуз къоймас, –

 


деп жаваплангъан эди Идрыс.


Идрысгъа яш да, уллу да уллу гьюрмет булан Идакъ дей эдилер. Ол яшавда кёп толкъунлагъа тёш берип юрюген, ким булан да гелишген, гертини сюеген малайик ругьлу, гьакъыллы ва берекетли гиши эди. Гьакъыллыкъны ва гьакълыкъны ол чачгъан урлугъу ургъаймай къалмажагъына мюкюрмен.


Узакъгъа бармай, Борагъанны лап абурлу тамазаларына хас эсделик къурмагъа мурат салгъанбыз. Оланы тёрюнде Идрыс Атаевни абурлу аты да болажакъгъа инанаман.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля