1999-нчу йылны апрель айыны 27-синде къарангы гече савутлангъан адамлар уьюне гирип, Грозныйда яшайгъан абурлу алим, жамият чалышывчу Абузар Сумбулатовну белгисиз якъгъа алып гетгенли, хыйлы йыллар бола. Ол оьзюню генг англаву, терен билими, сёзге усталыгъы булан мычыгъыш миллетни лап гьакъыллы вакиллерини бириси эди.

 

Къайсы халкъ да, уллу сый ва гьюрмет этип, ону оьзюню миллетине къабул этер эди. Бир-бир гезиклер, ой алышдырып, бир-бир гезиклерде къаршылыкъ къурса да, терен гьакъыллы адамлар йимик, ачыкъ терен, тюз ою ва асил сёзю булан оьзюню тюзлюгюн исбатлап, кимни де оьзюню янына тартмагъа болагъан адам эди. Шо саялы болма ярай, Абузар бизге къайтмажакъгъа инанып болмайсан. Хыйлы заман гетген буса да, халкъ ону бир вакътиге тас этгенбиз, къайтажакъ деп умут эте, Къудратгъа ону къайтармакъны тилеп яшай.

Кошгелдили эр-къатын Абуали ва Макканы агьлюсюнде 7 улан оьсген. Абузар – экинчи уланы. Абуали – Уллу Ватан давну ортакъчысы. Дав булан ол Польшагъа етише, сонг авур яраланып къайта.

Давну ортакъчысы Абуали авлетлерин мычыгъыш халкъны лап яхшы къылыкъ-ёрукъ ёлларына гёре къастлыкъгъа, жаваплыкъгъа ва оьр даражада адилликге уьйрете. Оьр даражада къылыкълы, тувмадан гьакъыллы Макканы да шо тарбиялавда аслам пайы бар. Гьатта ­оьзюню абурлу агъа-инилерини арасында да Абузар терен билими, ачыкъ ою, оьр даражада къылыгъы, асиллиги, чомартлыгъы булан айырыла болгъан. Гьатта ата-анасы, къардашлары, къурдашлары булангъы аралыгъында да ону тергевлюгю, языкъсыныву артыкъ болгъан дейлер.

Абузар билимге гьаман да уллу иш къастлы, кёпню билген, бай билим ­топлагъан болгъан. Тек китап дюньясы ва архив документлер ону дагъы да теренге ва артыкъ тарта болгъан. Школада ол янгыз «5»-ге, университетде де шолай охугъан. Ленинни атындагъы стипендия алып охугъан. Ленинграддагъы университетни аспирантурасын битген сонг, яш алим Мычыгъыш-Ингуш пачалыкъ университетде орус тил кафедрасыны муаллими гьисапда уллу иш къастлы ахтарыв иш юрюте: мычыгъыш тилден, мычыгъыш адабиятдан, орус тилден ва адабиятдан, бусурман динни тарихинден, арап тилден кёп илму макъалалар яза. Сонг Абузар мычыгъыш халкъ яшав философиясы гьакъында илму ишлер яза, дагъы да хыйлы дин назмуланы автору да дюр.

Ону булан бирге ишлейген муаллимлер ва студентлер ону терен билими, адамлыгъы, рагьмулугъу саялы уллу иш абурлай болгъан. Ол охутгъан студентлени хыйлылары ол савда кандидат даражалагъа ес болгъан, оьзю де доктор диссертациясын гьазир эте, тек якъламагъа насип болмай. Гьатта бугюнлерде де таныш да тюгюл адамлар, гьар тюрлю гьалларда оьзлеге Абузар этген кёмекни айтып, разилик билдирип гетегенлери хыйлы бар. Абузар гьар заман да инсангъа кёмек этмеге гьазир, къанында къылыкъ яшайгъан таза адам болгъан.

Абузарны иниси Дени республикада генг кюйде белгили саламат журналист, мычыгъыш тилни теренден билеген алимни даражасындагъы кёп саламат адам.

– Мени агъам оьзюне кёмек этген адамланы бир де унутмай, оланы уллу иш разилик булан эсгере эди. Оланы арасында мычыгъыш, ингуш алимлерден къайры, оьзюне школада орус тилден дарслар берген Иван Ширшовну да (ол гьали Москвадагъы пединститутну профессору) уллу разилик булан эсгере эди. Бу зулму, бу ачув не себепде этилген? Ким этгенни билмейгенлик бизин чи нечик де, халкъыбызны да къыйнай», – дей ол.

Абузар, озокъда, 90-нчы йылларда ­республикада юрюлген политика гьаракатлардан бир къырыйда турмагъан. Тек ол оьювюню яны болгъан. Шо саялы да ол, закон ёлну бузуп, гюч булан гьакимликге гелген Дудаевни ва ону якъчыларыны яны болуп болмагъан. Гюч булан, савут булан Ичкерияны гьакимлигин тахдан тюшюрмеге къарайгъанлыкъны да ол тюз гёрмей. Шо республикада тувулгъан бузукъ гьалны дагъы да оьрчютмеге бола, шо буса артыкъ тас этивлеге элтмек бар. Ону исбатламакъ учун, бир гезик жы­йылгъан халкъны арасында тувулгъан гьалны гьакъында айтсакъ, охувчугъа англама онглу болур.

1993-нчю йылны язбашында Гюйдюрмесде милицияны да, префектураны да аралыгъы оьрчюп, савутлангъан адамлар ихтияр якълав къурумланы да, Радуевни де якъчылары булан бирге къувалап тайдыра. Бир нече ай милицияда ёлбашчылыкъ гезиклетип алышынып тура. Бир гюн милицияны алдында кёп адам жыйылып, эки якъдан чыгъып эришивлер башлана. Эришивлер къызып гетип, къан тёгювге айланмагъа болурдай гьал тувулунгъанда, майдангъа кёплер телевизордан таба сёйлеп, таныйгъан Абузар Сумбулатов чыгъа. Абузар милицияны эшик алдындагъы канзиге мингендокъ, майдан шып болуп токътай.

– Сиз билемисиз, халкъым, гьали мунда сиз бир-биригиз булан ябушуп, къантёгювлер болгъанны сюегенлер бар. Шо адамлар бир де Гюйдюрмес топуракъда яшамагъан, яшамагъа да турмайлар. Тек мунда тёгюлген къан булан политика къурмакъ – баш мурады. Алгъасамагъыз, сабур болугъуз, яхшы ойлагъыз, сиз чи бу гиччирек шагьарда яшамагъа тарыкъсыз, къардаш аралыкъларыгъыз бар халкъсыз, къан тёгюлмек бар. Сиз чи бизин адатланы барыгъыз да кёп яхшы билесиз. Оланы вакъти мезгили ёкъ, къанлыны гьызарлав оьмюр бою юрюле. Сиз чи нас­луларыгъызгъа да узатылар даражада душманлыкъны урлугъун чачасыз, эс табыгъыз! – дей.

– Бу гьалдан чыкъмагъа не ёл бар дагъы? – дей ер-ерден.

– Инг башлап савутларыгъызны йыракъгъа тайдырыгъыз. Арагъыздан абурлу адамларыгъызны да айырып, сёйлешивлер оьтгеригиз. Шо сизин барыгъызны да уьстюнлюгюгюз болур. Бир де унутмагъыз сиз гьаман да бирге ва татывлу яшамагъа тарыкъ халкъсыз, – дей Абузар.

«Воллагь шо улан тюз айта. Шолай этмеге де тарыкъбыз», – дей адамлар. Парахатлыкъгъа умутлу халкъ къайта. Тек Дудаев оьзюню солдатларына милицияны гюч булан алыгъыз деп буйрукъ эте. Шо къаршылыкъ биринчи Мычыгъыш дав кампаниягъа ерли узатыла.

Абузар Сумбулатов 90-нчы йыллар, гьатта КПСС-ни ёлбашчылыгъы да бар вакъти, бусурман динни теренден ахтарыв булан машгъул бола. Ол республика телевидениеден таба «Сизин оюгъуз» деген, оьзюнде яхшы абуру-сыйы бар дин алимлер, жамият чалышывчулар актив кюйде ортакъчылыкъ этеген берилишлени юрютюп, халкъны арасында генг кюйде абур къазана.

Сонг да, Абузар шиърулар да яза болгъан. Тек оланы печатгъа бермеге алгъасамагъан. 80-нчи йыллар «Йылама, ана!» деген шиърусунда давда уланын тас этген ананы азап чегивюню авурлу­гъун уллу иш уста суратлай. Шиъругъа композитор Рамзан Давутов макъам да язып, йырланып башлагъанда буса, йыр халкъны арасында генг кюйде белгили бола. Абузарны белгисиз тас болувундан сонг буса, шо йыр Абузар оьзюню къысматын сезип язгъандай уллу иш таъсирли де чалына.

Абузар Сумбулатовну Россияны оьр гьакимлик даражадагъы офицерлери булан ёлугъа­гъан гезиклери де болгъан. Айрокъда 1995–1996-нчы йыллар оьр гьакимликни алдында ишлейгенлери ачыкъдан-ачыкъ уставны инкар этип, гюнагьсыз адамлагъа гюч этеген гезиклери хыйлы болгъан. Абузар оьзюню оьр даражадагъы интеллигентлиги ва терен ойлу сёзге усталыгъы булан оьр даражалы командирлеге орус ва мычыгъыш халкъланы арасында алдан берли де юрюлген дослукъ ва къонакълыкъ аралыкъланы эсгерип, гючлю таъсир этип, хыйлы гезиклер эришивлю масъалалар да эдепли чечиле болгъан.

1995-нчи йыл мычыгъыш гьукуматны премьери Саламбек Гьажиев Абузар Сумбулатовгъа динге къарайгъан министрни ерин таклиф эте, Абузар огъар оьзюню разилигин бере. Неге тюгюл, ол къайсы ишде де халкъына къуллукъ этме гьап-гьазир адам эди. Сумбулатовну таклифи булан гьукумат хыйлы дин идаралагъа ремонт эте, имамлагъа, динни абурлу адамларына харж булан кёмек этгенден къайры, межитлени тарыгъына машинлер гёрсетиле, къурулушларына кёмек этиле болгъан. Сонг да, дав вакътиде уьйлери бузулгъан алимлеге, уьйлерине ремонтгъа да, юрт ерде планлар алып да, уьйлер ишлемеге де кёмек этген.

Сонг… Сонг Сумбулатовланы агьлюсюне бу къара гюн, къара балагь къоба. Янгыз Сумбулатовланы агьлюсюне, къардашларына тюгюл, ону таныгъан бары да адамлагъа шо аччы агьвалат уллу иш авур тийди: гече замансыз заманда савутлангъан адамлар гелип Абузарны алып гете. О заман гьали йимик Интернет де, мобильниклер де ёкъ эди буса да, бу рагьмусуз ишге савлай Мычыгъыш гётерилген эди. Хыйлылар гьали буссагьат да Сумбулатовлагъа геле, рагьмулу хабар эшитмеге сюелер.

Шо рагьмулу хабарны эшитмеге олагъа да, агьлюсюне де, савлай Мычы­гъыш Рес­публиканы халкъына да насип болсун, я Аллагь! Амин!

– Мычыгъыш халкъны тарихинде гёрмекли эсделик къойгъан Абузар Сумбулатовну гьакъында нечакъы да айтмагъа да, бай характеристика, гьатта китап язмагъа да болар, гьатта язмагъа да тарыкъ, – деп яза шаир ва язывчу Хожабагьавдин Боргьажиев.Тюз де яза.

– Абузар оьр даражада гьакъыллы, билимли, къылыкъгъа бай къоччакъ улан эди. Гьатта ол оьзюню илиякълы гёрюнюшю булан да оьзюне уллу иш тарта ва ювукъ эте эди. Аллагь ону бизге дагъы да сыйлы этип къайтарсын. Уллу иш бажарывлу ва халкъгъа гьалал адам эди, – деп яза ону гьакъында Мычыгъыш Республиканы халкъ шаири Шагьит Рашитов да.

– Абузар уллу иш яхшы адам, тарихчи, Къуранны теренден билеген Мычыгъыш Республиканы инг билимли адамларындан бириси эди. Мычыгъыш пачалыкъ университетни доценти. Орус адабиятны, Л.Н.Толстойну яратывчулугъун теренден ахтаргъан, ислам динни уллу иш яхшы билеген касбучу эди. Ону булан тарихни, инчесаниятны, адабиятны, маданиятны, къылыкъ-ёрукъ ёлланы гьа­къында сагьатлар булан сёйлеп бола эди, Россияда ва республикадагъы политика гьалланы теренден англай эди. Адамлар булан уллу иш саламат гьаллашагъан, сёзге уста адам эди. Орус ва мычыгъыш тиллени яхшы билеген Абузар бир-бир масъалаланы гьакъында ким булан болуп да эришмеге тюшсе, оьзюню гертилигин исбатлап бажара эди. Ол оьзюню уллу, ярыкъ гёзлери, уллу иш илиякълы юзю булан адамланы оьзюне тарта, гьатта оьзюню оюна къаршы ойлу тынглавчуланы да оьзюню янына тарта эди, – деп яза Абузарны гьакъында оьз вакътисинде Россия Федерацияны Оьр Советини председатели болуп ишлеген Руслан Хасболатов да. Булай терен гьакъыллы, бай билимли, бажарывлу халкъыны насипли яшаву учун азиз жанын да аямай гьалал къуллукъ этеген уланны дудаевчилер ёкъ этдими яда гьакъны, адилликни къыйын гётереген бир хохабаз офицерни намартлыгъымы, ким биле? Агьлю са­къатсыз болмайгъаны белгили. Республиканы гьукуматы, халкъы хыйлы ахтаргъан, чыдагъан. Белгисизлик де талчыкъгъа талчыкъ къоша. Гьали гьукуматны буйругъу булан Абузар Сумбулатовну юрту Кошкелдидеги орта школагъа ону сыйлы аты берилген. Энни школаны алдында эсделик де салынса, агьлюсюне де, халкъына да шайлы маслагьат, оьзюню сыйлы атыны таъсири де берекетли болур, иншаллагь.

 

Абас Мамаев.

Мычыгъыш Республика, Борагъан.