Жамият

Бизин миллетибизни белгили адамлары Кумукътюзню гьар-бир юртунда да бардыр. Къумукъланы баш юрту Таргъу буса къумукъ шавхалланы къаласы, Къумукътюзню орта багъанасы болуп гелген. Тарихден бугюнлеге ерли Таргъудан дюньягъа аты айтылгъан алимлер де, шаирлер де, спортну усталары да, язывчулар да, врачлар да чыкъгъан, миллетини, юртуну, ватаныны оьктемлиги болуп гелген.

Гьар къайсы юртну гьакъында айтагъанда да, инг алда ондан чыкъгъан белгили адамлар гёз алгъа геле. Неге тюгюл де, олар оьзлени гьар гюнлюк жанлы гьаракаты, санлы юрютеген яшаву булан да оьзгелеге уьлгю болуп къалагъандан къайры, туврадан-тувра ата юртуну абурун артдырывгъа болушлукъ этип геле. Бизин газетни бетлеринде оланы гьарисини гьакъында айрыча айтмагъа бажарылмайгъангъа гёре, ата юртуну атын данггъа чыгъаргъан дёргелилилени барысын да болмаса да, бирлерин сама эсгермекни тийишли гёребиз. Оланы арасында яшавдан гетгенлери де, бизин замандашларыбыз да, гертилей де, макътавгъа лайыкълы адамлар. Назир апенди Магьамматгьажиев – алим, ярыкъландырывчу. Салагьбек Атаев – Деникинни асгерлерине къаршы ябушув юрютген бел­гили къызыл партизан. Темирбек Темирбеков – 1919-нчу йылда дагъыстан комсомолну къурувда жагьлы кюйде ортакъчылыкъ этген белгили пачалыкъ ва жамият чалышывчу. Абусайит Исаев – хирург, СССР-ни парашют спортуну устасы, Уллу Ватан давну йылларында гёрсетген къоччакълыгъы учун Совет Союзну Игити деген оьр атгъа ес болмагъа гёрсетилген, Ленинни ордени булан савгъатлангъан. Убайдулла Батырмурзаев – Да­гъыс­танны ат къазангъан муаллими, школаны директоруну къуллугъунда ча­лышгъан. Бадави Изиев – школаны директору болуп тургъан, Бабаюрт районну билим берив бёлюгюню ёлбашчысы болуп ишлеген. Умгьайбат Кишиева – Дагъыстанны ат къазангъан муаллими. Ильяс-гьажи Ильясов – белгили дин алими, Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини дин масъалалагъа байлавлу кёмекчиси, ДР-ни дин масъалалагъа къарайгъан комитетини ёлбашчысыны заместители болуп тургъан. Басир Алжанбеков – белгили спортчу, тутушуп ябушувдан Дагъыстанны чемпиону, СССР-ни спортуну устасы, 1996-1997-нчи йылларда «Къумукъланы милли совети» деген жамият къурумгъа ёлбашчылыкъ этген. Магьамматсолтан Магьамматов – «Дагнефтепродукт» деген бирлешивюню генеральный директору, экономика илмуланы кандидаты, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны Председатели болуп чалышгъан, алтынчылай чакъырылгъан Россияны Пачалыкъ Думасыны депутаты этилип сайлангъан. Абсалитдин Мурзаев – белгили жамият чалышывчу, экономика илмуланы кандидаты. Закарья Алимурзаев – «Каспий-Лада» деген ачыкъ акционер жамиятыны генеральный директору, Ростехнадзорну Темиркъазыкъ-Кавказ федерал ок­ругдагъы бёлюгюню ёлбашчысы. Рамазан Закарьяев – Россияны юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу. Багьавутдин Арсланбеков – Дагъыс­танны муаллимлени касбусун камиллешдиреген институтуну кафедрасыны заведующийи болуп тургъан. Зиявутдин Кишиев –Дагъыстанны ат къазангъан экономисти, экономика илмуланы кандидаты. Садияханым Жамаева – Дагъыстанны савлукъ сакълавуну ат къазангъан къуллукъчусу. Гьамит Ахаев, Магьамматагъав Ал­панаев – Дагъыстанны ат къазангъан ветеринар врачлары. Мадина Къазакъова – Параолимпия оюнларда ябушувну дзюдо журасындан бронза медальгъа ес болгъан, Россияны спортуну ат къазангъан устасы. Солтан Мугьутдинов – 2012-нчи йылда юрюлген Язлыкъ Олимпия оюнланы ортакъчысы, Азербайжанны бокс­дан чемпиону.

Дёргелиге гелгенде мен инг башлап юрт администрациясыны башчысы Гьамзат Мурзаев булан ёлукъдум. Москвадагъы пачалыкъ гуманитар университетни Магьачкъала шагьардагъы филиалында муниципал гьакимлик къурумларыны ёлбашчыларын гьазирлейген факультетин битдирип, оьр билимге ес болгъан сонг ол 2010-нчу йылдан тутуп, Дёргели юртну администрациясында касбучу гьисапда иш башлагъан. 2014-нчю йылдан тутуп, бугюнлеге ерли юртбашыны къуллугъун кюте. Оьзюню юртлуларыны яшавуна ва турушуна байлавлу авараланы ол кимден де яхшы биле. Гьакимлик къурумлары булан бирликде юрт жамиятын да къуршап, шоланы чечмекни гьаракатын да болдура. Юртлулагъа онгайлы шартлар болдурувну, олай да топуракъны асувлу къоллавну, ичеген сувну масъаласын чечивню айланасында ону булан оьтгерилген лакъырлашывну сизин тергевюгюзге де беребиз. – Гьамзат, бизин лакъырыбызны башлай туруп, юртну оьсювюне, юртлуланы яшав гьалына байлавлу не айтмагъа боласан? – Белгили экени йимик, бизин юрт – Къарабудагъгент районгъа гиреген лап уллу юртланы бириси. Бугюнлерде Дёргелиде 1290 абзар-уьй бар. Юртда яшайгъан­ланы умуми санаву 5670 адамгъа етише. Бизде язылып гьисапгъа 7 556 адам алынгъан. Дейгеним, юртлуларымны бирлери юртда язылгъан буса да, Магьачкъала шагьарда яшай. Бизин юрт баргъан сайын оьсе, генглеше. Шону булан бирге чечилмеге тюшеген масъалалар да арта буса да, юртлуланы талаплары тергевсюз къалмай. Ишни янгы шартлагъа къыйышывлу этип юрютмеге, менден алда юртбашчысыны къуллугъунда чалышгъан ёлдашланы сынавундан уьлгю аламан. Мюкюр болмагъа тарыкъ, оланы гьаракаты булан халкъны яшавун яхшылашдырмакъ, алда токътагъан четим масъалаланы ёрукълу чечмек учун кёп иш этилген. Этилмеге герекли ишлер дагъы да кёп. – Шо этилмеге тарыкълы ишлени, чечилмеге тюшеген масъалаланы къайсын биринчилей, къайсын сонггъа къоймагъа тюшегенин токъташдырма­гъа тынч тюгюлдюр? Артдагъы вакътилерде этилген ишлерден сен къайсыларын эсгережек эдинг? – Озокъда, шоланы яшавгъа чыгъар­макъ учун юрюлеген гьаракатда инг алда юртлуланы пикруларын, ойларын гьисапгъа алып ишлемеге тюше. Шо саялы артдагъы йылларда жагьиллеге яшавлукъ уьйлер къурмакъ учун планлар берилип уьлешинди. Юртлулагъа планлар гьисапда берилген шо 194 гектар топуракъны юрт хозяйство тармакъ учун пайдаланагъан даражасын алышдырмакъ бизин учун аслу масъала болуп токътады. Эки йылны узагъында шо ишни яшавгъа, чыгъармакъ учун бизин районну, респуб­ликаны гьакимлик къурумлары булан бирче кёп гьаракат этмеге тюшдю. Шо ишлер тамамланып, гетген 2019-нчу йылны февраль-март айларыны ичинде 1300 жагьил агьлюге янгы макан къурмагъа планлар уьлешдик. Мен гьисап этеген кюйде, шо – жагьил адамлагъа тувуп оьс­ген ата юртунда мекенли орунлашып оьмюр сюрмеге ёл ачагъан аслу себеплерден бириси. – Шондан къайры да юртлуланы яша­вун камиллешдирмек учун дагъы да не йимик онгайлыкълар болдурулгъан? – Бизин республикада къабул этилген «Юрт ерлени оьсдюрюв» деген программагъа гёре юртну ортасында гюлбар ва уллу ял алыв паркы къурулуп, юртлулагъа пайдаланывгъа берилген. Шондан башгъа да, 2013-нчю йылда башланып, акъча маяланы къытлыгъындан туварылып къалгъан юртдагъы участка больницаны янгы бинасыны къурулушу давам этилип, толу кюйде тамамланмагъа тура. Ювукъ вакътини ичинде, ачыкълашдырып айтгъанда, март айны ахырында, апрель айны башында участка больницаны бинасы пайдаланывгъа берилежек деп къаравуллана. Сонг да, бизин сипте булан гьалиги заманны талапларына жавап береген кюйде къурулуп ясандырылгъан футбол оюн майданчаны яшлар ва яшёрюмлер къолламагъа башлажакъ. Шонда къаравчулагъа да юрюлеген оюнгъа олтуруп къарамагъа тийишли шартлар ва онгайлыкълар болдурулажакъ. Эсгерилген шо майданча толу кюйде бизин, дейгеним, юрт администрацияны сиптечилиги болса да, шону къурулушунда пачалыкъны янындан гёрсетилген харж булан бирче мадарлы адамланы янындан гёрсетилген акъча маялар да пайдаландырылгъан. Ачыкълашдырып айтгъанда, пачалыкъны янындан гёрсетилген 2 миллион ма­натгъа юрт администрацияны бюджетинден 150 минг манат да, олай да юртлу далапчылар Гьасан-Гьюсен Шангереев ва Гьажимурат Убаев аслам къошум этди. – Гьамзат, мен англайгъан кюйде, шолай аслам акъча маяланы харжламакъ учун юрт администрациягъа бир башлап налогланы жыйылывун болдурмагъа тарыкъ. Сизде шо иш нечик юрюле? – Адамлар налогланы жыймакъны пайдасын англамай турдулар. Артда да шону англайгъан болду. Йылны ахырында юртлуларымны кёбюсю топуракъ, мал-матагь ва оьзге налогланы толу кюйде тёлей. Сонг да, жыйылгъан налогланы жамындан бир пайы юрт администрацияны бюджетине тюшюп, хыйлы ишлени этмеге бажарыла. Мисал учун айтгъанда, транспорт налог янгы йылны башындан тутуп гьисапда янгыз бизин юртдан жыйыл­гъан акъча маяланы жамындан 1 миллион 700 минг манат къайтарыш этилип, юртну инг уллу орамларыны бирисине асфальт салынажакъ. Шо асфальт тутулгъан орамланы бою булан янгур сув агъылып гетер йимик чоргъалар, яяв юрюйгенлер учун да айры сокъмакълар къурашдырылажакъ. Сонг да, шоланы гече вакътиде ярыкъ этивню масъаласы чечилежек. – Артгъа къойсам да, белгили экени йимик, Дёргелиде сув инг де аслу масъа­ла болуп токътай. Шону чечмек учун не йимик чаралар гёрюле? – Герти, мени юртлуларым ичеген сувну тутдурукълу кюйде харжлап уьйренген. Неге тюгюл, юртлуланы абзарына ичеген сув быргъыланы ичи булан агъып гелмей. Бугюнлеге ерли дёргелилилер сувну сатып алып ичип туралар. Шо саялы бизин республикада яшавгъа чыгъып гелеген «Таза сув» деген программаны гесимлерине гёре юртлуланы сув булан таъмин этив масъаласын чечмек учун 65 миллион манатгъа ювукъ акъча маялар харжланмагъа гёз алгъа тутула. Шо ишлени башламакъ учун тарыкълы болагъан бары да документлер гьазирленген. Шоланы тийишли касбучулар тергеп чыгъып, герекли алмашынывланы этген сонг, къурулгъан уьч де гьавузгъа юртну къыбла боюнда ерлешген «Бадан» деген участкадан таба насослар булан сувну чыгъармагъа имканлыкъ берилежек. – Гьамзат, юртда тазалыкъ болдурув масъаласы нечик чечиле? – Оьрде мен эсгерип гетген «Юрт ерлени оьсдюрюв» деген программагъа гёре юртда чёп-чёпюре жыйылагъан 126 алат салып, айрыча хас 30 майданчаны къурашдырмагъа гёз алгъа тутулгъан. Бугюнлерде буса юртлуланы абзарларындан чыкъгъан чёп-чёпюрени жыйывну хас машинлер булан район къурумларыны бириси юрюте. – Белгили кюйде,юртлу халкъны баш байлыгъы – топуракъ. Дёргелини айланасындагъы берекетли топуракъланы имканлыкъларындан юртлулар некъадар пайдалана? – Биздеги 3200 гектаргъа етишеген сюрюлеген топуракъларыбызны 1994-нчю йылда ерли хозяйство кётюрлюкге тарып тозулгъан сонг, юртлулагъа пайланып берилген. Тек шо майданлар толу кюйде къоллана деп айтмагъа бажарылмай. Сугъарыв сув нечакъы да эркин буса да, шолардан янгыз 1500 гектар ердеги топуракъ ишлетилмей. Шогъар будай ва оьзге къылчыкълы оьсюмлюклер булан янгыз дёргелилилени тюгюл, бир де къопдурувсуз айтгъанда, савлай районну да таъмин этеген биржада юрюлеген гьаракатны таъсири тиймей къалмай. Ораву гелгенде шу ерде айтсам, шону ишине 800-ге ювукъ адам къуршалгъан. Олар налогларын заманында тёлеп, юрт администрацияны бюджетине де шайлы къошумун болдура. – Юртлулар семиртмек учун къара туварны, къуш сакълаймы? Сизде теп­лицаларда овошлар оьсдюрюв булан машгъуллар бармы? – Бизин юртда къара туварны семиртмек учун кёплер сакълап, гьайван этни янгыз республиканы шагьарларына тю­гюл, Темиркъазыкъ Осетиягъа, Мычы­гъышгъа ва оьзге ерлеге де йибере. Шолай, бизде болдурулгъан къуш эт де юртдан тышда да сатыла. Теплицаларда овошлар болдурагъанлар юрт хозяйство кооперативге бирлешежек. Бугюнлерде шо кооперативге ону кюрчюлендирген 5 гиши къуршалгъан. Ерли хозяйствода узакъ йылланы боюнда бригадир болуп чалышып тургъан бай яшав сынав топ­лагъан Ризван Межевгьажиев ёлбашчылыкъ этеген шо кооперативге гележекде къуршалажакъ юртлулагъа теплицалар къурмагъа топуракъ гёрсетилежек. Шону булан бирге, олар табии газ ва сугъарыв сув булан таъмин этилежек. Теплицаланы есилерине мол тюшюмлер болдуруп, тийишли налогланы да тёлеп, оьзлени гьаракатындан хайыр алмакъны къастын этсе болажакъ. Дагъы да олар учун оьзге онгайлыкълар да болдурулажакъ. – Юртлуланы арасында жамият низамны бузув булан байлавлу масъалалар тувулунамы? – Жамият низамны бузувлар, урулар бизин юртда нагагь да эс этилмей. Неге тюгюл, эсли наслу гьар тюрлю тармакъларда гьаракатын болдура. Торайып гелеген наслуну вакиллери де школада юрюлеген дарслардан сонг оьзюне Нюрмагьаммат Жанаев ёлбашчылыкъ этеген яшланы ва яшёрюмлени спорт школасында юреги алагъан спортну журалары булан машгъул болуп геле. Бизин юртдагъы тюкенлерде не сигарет, не эсиртеген ички сатылмай. Шо якъдан алгъанда, юртну имамы устаз Магьамматрасул-гьажи Хасаевни абуру, ол береген тюзевлю насигьатларыны таъсири де гьис этиле, юртну берекети арта. – Гьамзат, гележекде де юртугъузда берекет кемимесин, юртлуланы арасында татывлукъ дагъыдан-дагъы артсын. Юртлуланы ва ата юртну талапларын гёз алгъа тутуп, гележекде де ишлемеге сагъа да насип болсун. Заман табып этген лакъырлашыв саялы да кёп савбол. – Сен де савбол.

Бизин халкъланы яшав-турушуну сынавундан алынгъан ер сайлама – сув сайла деген айтыв негьакъ тувулунмагъан. Неге десегиз, сув къыт бойларда яшавлукъ ва экономика масъалаланы яшавгъа чыгъармагъа четим бола. Бабаюрт райондагъы къумукъ юрт­ларыбызны лап да уллуларындан би­риси саналагъан Бабаюрт юртгъа гьалиден 300 йыллар алъякъда Яхсайдан чыкъгъан къавумланы къайратлы тайпалары кюрчю салгъаны гьакъында айтылгъан. Арадан оьтген вакътини ичинде юрт уллулашгъан, генглешген ва халкъы кёп болгъан. Сынав ташдырагъан кююнде, уллу юртну къоллавчуларыны яшавлукъ талаплары да йыл сайын артып тербей. Бабаюрт Кавказны къарлы тавларындан баш алагъан Терик ва Солакъ оьзенлерини арасындагъы топуракъларда орунлашса да, тек артдагъы йылларда мунда адамланы ичеген ва авлакъланы сугъарагъан сув булан таъмин этив оьте­сиз къыйынлашгъан эди. Неге де­сегиз, гьалиден хыйлы йыллар алъякъ­да салынгъан сув юрюйген татавуллар, быргъылар эсгиленген. Шоланы янгырт­маса бажарылмайгъан даражасына чыгъып, агьамиятлы масъала ерли къоллавчуланы теренден ойлашдыра эди. Гьечден геч де къолайдыр деген кюйде, бугюнлерде Солакъ оьзенден таба бутакъ алынып, Къызылюрт-Бабаюрт юртланы арасына сув быргъыланы салывгъа байлавлу ишлер юрюлюп тура. Къызылюртдан Бабаюртгъа ерли аз ча­къырым ёл ёкъ. Айтмагъа сюегенибиз, сув быргъылар оьзге муниципал къурулувларыны топуракъларындан оьтегенин де гьисапгъа алмай къойма ярамай. – Буссагьатгъы вакътиде район ва юрт администрацияланы тапшурувуна гёре сув быргъыланы салыв ишлени юрютюп турабыз, – дей къурулуш ишлени кютеген къурумну башчысы Магьамматрасул Солтаналиев. – Шону учун алданокъ быргъылар салынагъан ерлеге, авлакъгъа чыгъып, топуракъланы есилери булан да гьакълашмагъа тюше. Белгили болгъан кююнде, Бабаюртгъа ичеген сув булан байлавлу къурулуш ишлер бугюнлерде «Мени Дагъыс­таным – мени сувларым» деген регион программаны оьлчевюнде давам этиле. Шолайлыкъда, бу йылны ахырына ерли 13 чакъырымдан къолай аралыкъгъа быргъыланы салып басдырып, бабаюртлу къоллавчуланы таза ичеген сув булан таъмин этмеге умут этиле.

Огь къатынлар, къатынлар… Сизин назик, асил инбашларыгъызгъа нече тюрлю анцукъаллар гелип къона. Бу яшавда сиз нече тюрлю къайгъы-дертни гётерип айланасыз. Гюлкъызлар болсагъыз да, амма Айгъазидей нечесе намусланы кютмеге, нечакъы аркъа-торкъадан артланмагъа тюше. Къайсы асруну алып, тарихи бетлерин бир-бирлетип ачып къарасакъ да, сиз гёрсетген дазусу ёкъ къоччакълыкъланы, дюньяда сизин таъсиригиз не даражада болгъанны гьакъында къазылып алтын гьарплар булан язылгъан. Не къыйынлыкълагъа, не тогъаслагъа тирелип урунсагъыз да, гёнгюлсюзлюкге чул бермей, оьзюгюзню еригизни табып, яшавугъузда инче гьисли юрегигизге балгьам болагъан ёлланы танглап бажарагъаныгъыз да тамашагъа къалдыра. Бугюн де бизин айланабызда къолларында от ойнайгъан гьакъыллы къатынлар, аналар, къызлар аз тюгюл. Шолай аналар, къатынлар, къызлар бизин къайсы районубузда да бар. Бугюн буса Къарабудагъгент районну Гьели юртунда яшайгъан жагь ва асил гюлкъызларыбызны гьакъында айрыча хабарлама сюемен. Айтма сюегеним, чубугъундан иелип, къайсы гьаракатгъа да, жамият ишлеге де къошулуп айланагъан Патимат Агъаева, къатын-къызланы жыйып, «Шатман» деген уллананы очарын къургъан. Олар гьар арбагюн, жумада бир керен жыйылып, пайдалы ишлени юрютелер. Мен оланы шо гюнюне расландым. Гьелини клубуна гиргендокъ, алдынгъы сюйдюм таякъгъа гёзюм тикленди. Шону янында къабалай булан чепкен бек арив къыйышып илинген эди. Юн, гьабижай булангъы чаралар, алдынгъы хаба-къутгъалар, бешик, юн тарайгъан таракъ тизилип бир бойну алгъан. Саламлашып, сорашып, барыбыз да столланы артында олтуруп жанлы лакъыргъа гиришгенче, апайланы лап эслисине сюйдюм таякъны да тутдуруп, улан да, къыз да айтагъан бырынгъы сарынланы да йырлатдырып, бийитип, алай гёнгюбюз ачылды. Бизин эжелги адатларыбызны, къылыкъларыбызны, мердешлерибизни дагьниси булан оьсюп яшагъан апайларыбыз къысматларына байлавлу чинк де эсде къалгъан къужурлу мюгьлетлени гьакъында хабарлама сюйдюлер. Лакъырны къатынланы жыйып, агьамиятлы очар къургъан Патимат Агъаевадан башладыкъ. – Мен яшавда кёп къайгъылар гёрген адамман. Ахырынчы гезик къызардашым гечингенде, магъа юрегимни бир янын гесип алгъан йимик къыйын болду десем де ярай. Гечелер юхум къачып, кирпик къакъмай тангланы къатдыргъан гезик­лерим нечакъы да болгъан. Не этегенни билмей эдим, юрегиме маслагьат салагъан ёлланы излей эдим. Бир керен бизин Шавлухну къызы: «Патимат бажив, «ЗОЖ» деп савлукъ сакълавгъа багъышлангъан бек арив журнал бар, мен сизге шону берейим, охуп къарагъыз, балики, сизин учун пайдалы болар»,–деди. Шону алып, башындан ахырына ерли охуп чыкъдым. Юрегим бир тамаша ял болгъан йимик гьис этдим. Шо заман къатынланы да жыйып, «ЗОЖ» деп бир арив очар къурсам нечик болар эди деп ойлашдым. Бары да пенсиядагъы къатынлагъа, ишлейгенлеге де мурадымны айтып къарадым. Бек арив гёрюп, сююнюп якъладылар. Планыбызны да, уставыбызны да къуруп, шогъар уллананы «Шатман» деген очары деп ат да къоюп ачдыкъ. Биз жумада бир керен, гьар арбагюн жы­йылабыз. Бу очаргъа къуршалгъанлар яш заманда да не ишни башына да чыгъагъан, бек гьаракаты булангъы адамлар эди. Бизин ишлерибизге яшлар да къуршала. Айтагъаным, олар гьазирленип, алдынгъы адатланы гёрсетелер. Мисал учун, яшны бешикге салагъан кююн, кёрюклерде экмеклер бишире туруп, юрютеген лакъырланы, гелинни де, къайнананы да аралыкъларына багъышлангъан адатланы гёрсетип, хыйлы хошланып, юрегибиз ачыла. Яш наслугъа шолар бир ачыкъ дарслар йимик де бола чы. Ондан къайры, биз гьар болагъан байрамларыбызны белгилейбиз. Шолагъа милли, унутулуп барагъан ашларыбызны да этип, столланы да къурабыз. Кимни тувгъан гюню буса, оланы да къутлап, гёнгюн алабыз. Юбилейлери къаршы болса, барыбыз да акъча жыйып, эсделикге савгъат да тапшурабыз. «ЗОЖ» деп мен оьрде негьакъ эсгермеген эдим. Ёлугъувубузну биз савлугъубуздан башлайбыз. Кимни не ери авруй буса, оьзюбюз билеген, халкъ арада къолланып гелген дарманланы таклиф этебиз. Дагъы да айтсам, рагьмулу ишлер де оьтгеребиз. Украинадан бизге къачып адамлар гелгенде, гийме ярайгъан арив опуракъланы жыйып, къаплар булан уланым алып барып ти­йишли ерге тапшурду. Авариягъа тюшген яшлагъа да аз-маз буса да, харж жыйып, гючюбюз чатагъан кюйде кёмек къолубузну узатдыкъ. Къатынланы байрам гюню 8 Мартгъа айрыча онгарылабыз демеге ярай. Шиърулар охуйбуз, йырлайбыз, масхаралар булан бек арив оьтгериле. Шо гюн гьариси магъа базып юрегиндеги дертин айтып, сырын чечме сюеген йимик эди. Шо очаргъа гелеген бийкелерибизни савлугъуна байлавлу тийишли насигьатлар береген врач Адавият Юсупованы къысматы мени йимик оьзгелени де тергевюн тартмай къоймас деп ойлашаман. Муна чы бизин яш наслубузгъа жанлы тарбия-къылыкъ дарслар деген ой гелди. –Оьзюм паравуллу бусам да, амма магъа онда яшама насип болмагъан. Мени атам, ону атасы къой-къотаны, топурагъы булангъы бай адамлар болгъан. Бары байлыгъын, мал-матагьын чыгъарып алып, атам-анамны, бизин йимик нечеселени о заманлар Къазахстангъа сюргюн этип йибергенлер. Шонда биз 23 йыл яшап, ватаныбызгъа къайтып гелдик. Бизден сонг 1944-нчю йыл акъыргъан къышда мычыгъышланы, къарачайланы алып гелип, онда яйып къойгъан болгъан. Къумукълар оланы гьарисин оьзлени бирер уьюн берип, сыйындыргъанлар. Язда олар оьзлеге уьйлер къуруп чыкъгъанлар. Башлап бизинкилени бир авлакъгъа алып барып, яйып къойгъанлар. Къазахлар, баягъы, гьар ерде кийизден уьйлер де этип, къой сиривюн де алып, онда-мунда гёчюп тургъан чы. Бизден баргъанлагъа адамшавлу ашамагъа аш-сув болмагъан. Артда атам бары да жагьиллени жыйып: «Гьей, уланлар, бизге бу кюйде турмагъа ошамай. Аллагь буюрса, насип иржайып, ватаныбызгъа къайтарбыз. Булай иннемей турсакъ, биз ачыбыздан оьлежекбиз, бизге, къумукълагъа, ачдан оьлген деп айтдырмагъа къыйышмай, бизин учун шо илыкъ болажакъ. Балики, авлакъда къубагийик, къоянлар, гьай, къазахланы къырда къалгъан къою бардыр. Гьав этип буса да, нечик де, оьзюбюзге чёрек чыгъарып, бир-бирибизге кёмеклешип, гьакълашып яшамасакъ бажарылмас»,– деп айтгъан. Атабыз бизин арап тилни биле эди. Къазахстанда ол ондагъылагъа гьайкеллер язмагъа башлай. Къазахлар бир гьайкелге бир къой бере болгъан. Шо къойну союп, бизден баргъан бары да адамны ашатып яша­гъан. Бир керен бир къазах яшгъа авур къызын гелтирип: «Абдулпатах, сен бары да затны билеген адам деп эшитгенмен. Шу мени къызыма улан туважакъмы яда къыз туважакъмы, шону билме сюе эдим»,–деген. Шонда атам малны къалагъына да къарап: «Воллагь, магъа улан гёрюне»,–деген. О гиши къайпанмай дагъы да къайтарып: «Къыз болуп къалса»,–деп сорагъан. Янгыдан атам шо къойну къалагъына яхшы тикленип: «Къызны сюлдюрю де чи гёрюне»,–деген. Атам не билсин ким тувагъанны? Амин сагьатгъа ачылгъан йимик, эгизлер – къыз да, улан да тува. Ондан сонг олар дагъыдан да бек атама абур этме башлай. Нечик де, гьайкеллер язып, къойлар къазанып, бизин къумукъларыбызны ач этмей сакълагъан. Артда буса совхозлар къуруп, шекер чювюннюр чачып, ишлеп къазанма башлагъанлар, яшаву арив ёрукълашып, тюзелип гете. Онда биз бек арив яшадыкъ, бары зат эркин эди. Мунда къайтгъанда, адамлар гезиклеге токътап гьарангъа 1 кило ун, шекер ала эдилер. Мундагъы халкъ бек осал яшай эди. Атам, гюнагьларындан Аллагь гечсин, савлай тухумдан оьтюп, оьзге языкъ адамлагъа да кёмек этип, эркин кюйде яшагъан адам эди. Оьрде мен апайланы уллусун бийитгенибизни эсгерген эдим. Гьали шо гёзел апайыбызны бизге хабарлама чакъы ичи толгъан хыйлы сыры бардыр деп огъар къарышма башладым. – Вуя, не сырым болсун хари, къоюгъуз мени,–деп лакъырдан баш къачырма къарады. Тек къурдашлары: – Умият бажив, сюювюгюзню гьакъында хабарлагъыз,–деп къаныкъдылар. Уьстюне тюшюп дегенлей, нечик-алай да, авузландырдыкъ. – Мен доярка болуп чалыша эдим. Шонда бузавчу болуп ишлейген даргили, эркек хасияты булангъы бир улан бар эди. Ол гьашыкъ болуп къалгъан эди. Тюзю, мен де ушата эдим. Ону асгерде къуллукъ этме заманы етишип гелди. Армиягъа бара­гъанлар булакъ башда жыйылып, арбалагъа минип гете эди. Баягъы, мен сувгъа барайым деп булакъгъа чыкъдым. Къарайман, шо ерде оьзгелер булан о улан да бар. Гетип барагъанда, бары халкъдан артгъа да чыгъып, магъа къарай болгъан. Ону олар булан бирге шо гюн арбагъа минип барагъан улланам гёрюп къала. Шо заман улланам огъар: « Мен оьлмей сав къалсам, сагъа ону бережекмен»,–деп айтгъан. Язывубуз болмагъандыр дагъы. Атабыз гечинип, ону 7-нчи гюнюнде эркъардашымны къурдашы армиядан гелип къалды. Шонда мени гёрген буса ярай. Эркъардашым къурдашына сёз берип къойду. Армиядагъы бирисинден магъа кагъызлар гелме башлады. Бочкъаны уьстюне къурдашымны атын яза эди, ичиндеги ка­гъыз буса магъа бола эди. Ол магъа эки сарын язып бакъдыргъан эди. Бириси эсимде къалгъан. Олтургъансан шанжалда. Къар явмасын уьстюнге. Къар явмаса, къан явар, Дос тутсанг мени уьстюме,–деген сатырлар бар эди. Гьасиликалам, о гелгенче, эрге де барып, яшым да болду. Уьягьлюм де Магьачкъалада ишлей эди. Бир гюн сувдан уьйге бараман, артымны, аякъ гьызларымны таптап бирев геле. Бурулуп да къарамай юрюп турдум. Сонг артыма бакъдым, мени ушатагъан улан, армиядан къайтып гелген болгъан экен. «Яхари, сен не этип къойгъансан?» – деди. Бир жавап да берип болмай, пысып, уялып уьйге багъып алгъасадым. Менден бир сёз де эшитмегенде, къайтара гетип къалды. Уьйге гелгенмен, йылавумну токътатып болмай эдим. Артындагъы гюнлер яшны да алып, уьягьлюм булан Магьачкъалагъа барма чыкъдым. Набиюлла яшгъа печенье сама алайым деп тюкенге гирди. Шо аралыкъда къаравулламагъан кюйде тувра уьстюме багъып шо яш геле. «Яшынгны сама гёрейим,–деди яшгъа къызыл юз манат да къысдырып. – Уьягьлюнге айтмассан»,–деп алгъасап гетип къалды. Айтмай боламанмы? Айтдым, уьягьлюм бек яхшы адам эди. Бары затны биле, англай эди. Ону гёрмегенге талчыкъды. Озокъда, булай къужурлу къысматлар булангъылар халкъны арасында нечакъы да бардыр. Гьаман да къатынлар яшавда аслу роль ойнап, кёп уллу намусланы да кютюп гелген. Тюзюн айтсам, оьзге ерлерде де шулай маъналы очарлар къуруп, адат-къылыкъларыбызны янгыртса, асил ишлер юрютсе, нечакъы пайдасы болур эди. Гьюрметли аналар, къатынлар, къызлар! Барыгъызны да 8 Март байрам булан къутлайман. Уьйлеригизге, агьлюлеригизге парахатлыкъ, савлукъ, къаравулламагъан яхшылыкълар ёрайман. Къайда бусагъыз да, эсен-аман болугъуз!

Билимли адам китап чыгъа­рыр деген пикру алдагъы заманларда адамланы ара­сына бек яйылгъан болгъан. Дагъыс­тандан биринчилей шо ёлдан юрюме башлагъанланы арасында Магьаммат-апенди Османов гёрмекли ер тута. Ол Петербург шагьардагъы университетни охуп битдирген сонг онда дарс да берген. Къумукъ фольклор жыйывчу, шаир деп де ол къумукъ халкъгъа белгили. Биринчилей къумукъ тилде китап­лар да Магьаммат-апенди Османов чыгъарма башлагъан. Ону атасы Петербургда пачаны конвой асгеринде юртлусу Юсуп-апендиден сонг, сегиз йыл къуллукъ этген. Юртгъа къайтгъанда, 1864-нчю йылда Яхсайны старшинасы да болгъан. Яхсайдан чыкъгъан белгили язывчуланы арасында Нугьай Батырмурзаев къысмат янындан инг де насипсизи болма ярай. Ону да, уланы, белгили инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаевни де бир гюн гёмгенлер. Олагъа Яхсай юртну инг де белгили адамлары деп айтмагъа ярай. «Дагъыстанны халкъ шаири» деген гьюрметли атгъа ес болгъан яхсайлылар уьч бар – Абдулла Магьамматов, Абдулвагьап Сулейманов, Магьаммат Атабаев. Шаирлер Манай Алибеков, Багьавдин Астемиров, Юнус Алимханов, Шарип Албериев, Сираждин Токъболатов, Расул Къойтемиров, Ма­­гьамматамин Адилханов, Латип Гьа­жакъаев де – къумукъ поэзиягъа оьзтёрече къошум этген адамлар. Алимлери булан да Яхсай бай. Забит Акавов – профессор ва жамият чалышывчу, Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетде адабият кафедраны заведующийи, РФ-ни милли политикагъа къарайгъан министерлигини жа­мият советини члени. РФ-ни оьр школасыны ат къазангъан къуллукъчусу. Алимпаша Салаватов – драматург, ону аты Къумукъ театргъа къоюлгъан. РСФСР-ни халкъ артисти Гьамит Рус­тамов кёп йылланы узагъында пачалыкъ Къумукъ театрны баш режиссёру болуп ишледи. Театргъа оьзюню аслам къошумун къоюп гетди деп айтса да ярай. Байсолтан Осаев – РФ-ни ат къазангъан артисти, Дагъыстанны халкъ артисти. Нариман Акавов – Дагъыс­танны халкъ артисти. Халит Гьамитович Магьитов ДАССР-ни билим берив министри болуп кёп йыллар ишледи. Гьали ону аты юртдагъы школагъа къоюлгъан. Агьмат Оьзденгьажиев ДР-ни юрт хозяйство министри болуп хыйлы заман ишлеген. Къандавур Акавов «Дагсельхозтехниканы» управляющийи болуп ишлеген. Рашит Акавов ДР-ни информатика ва печат министри болуп ишледи, гьали «Ёлдаш» газетни баш редактору. Бурлият Токъболатова кёп йылланы узагъында «Дагестанская правда» газетни баш редактору болуп ишлей. Бозигит Атабиев, Тажутдин Батырбиев Хасавюрт шагьар исполкомуну председатели болуп ишлеген. Оьзгелер де бар, барысыны да атларын эсгере турма да бажарылмай. Тек яхсайлылар не заманда да билимге муштарлы халкъ болгъанын англама себеплер кёп.

Яхсайлы Юсуп Къылычевни Дагъыстанда белгили алимлени арасында бек уллу абуру болгъан. О гьакъда уллу алим Али Каяев де эсгерген. Ол не янындан да мугькам билим алгъан адам болгъан. Аравиягъа барып да билимин артдыргъан. «Ибн Сина» деген дюньягъа белгили алимни асарларын жыйып, охуп, белгили эмчи болмагъа бажаргъан. Хыйлы юртлардан огъар авур аврувланы сав этмеге кёмек излеп де геле болгъан. Врач касбугъа ол уланларын, оланы уланларын да уьйретген. Юсуп-апенди Къылычев Пе­­тербургда пачаны конвой ас­­ге­рини баш устазы болгъан. Санкт-Петербургда къади болуп иш­леген. Эки керен уланы Муса гьажи булан гьажгъа баргъан. Ол шаир, язывчу гьисапда да бел­гили болгъан. – 1852-нчи йыл Дагъыстангъа къайтгъан, округну баш къа­ди­си болгъан. Юсуп-апенди Да­­­гъыстанда, жамият-политика иш­­­леге де къошулуп, оьз пикрусун, къаравун айтып англата болгъан. Ол Шамилге: «Рус пачалыкъ – кёп зор океан, сен ону дав булан утуп болмажакъсан», – деп язгъан. Шамил огъар: «Мен сени Яхсайынгны ер булан бир этермен», – деп жавап къайтаргъан. Тек олар душманлыкъ юрютмеген. Юсуп-апенди Шамилни тутуп алып гелегенде, алдына чыгъып, ону булан къучакълашып, лакъыр этген деп эсгериле. 1859-нчу йылда Шамилни тутуп, Гунибден Петербурггъа алып барагъан асгер бёлюкню командири яхсайлы полковник Магьаммат-апенди Османовну къы­зардашыны эри Алибек Пен­­зуллаев болгъан. Ол генерал-майор чинге ерли къуллукъ этген. Абдулмуслим Къапланов, Асев Гьажиев де пача асгерини генераллары болгъан.