Жамият

Арт вакътиде «Мени гиччи Ватаным» деген ат булан «Ёлдашны» бетлеринде чыгъагъан макъалалар гьар кимни тергевюн тарта, къумукъ халкъны, олар яшайгъан юртланы тарихин, яшавун билмеге, англавларыбызны толумлашдырмагъа залим кёмек эте. Гезик къыбла къумукълагъа да етишди. Янгыгент - Гьайдакъ районда ерлешген къумукъ юртланы бириси. Юртну аты янгы деген сёз булан байлансада, юрт бырынгъылардан санала гелген. Дагъысын айтмасакъ, белгили дагъыстанлы тарихчи Расул Магьамматовну айтывуна гёре Янгыгент уьч керен (1277, 1818, 1877-нчи йыллар) бузулгъан.

Бизин миллетибизни белгили адамлары Кумукътюзню гьар-бир юртунда да бардыр. Къумукъланы баш юрту Таргъу буса къумукъ шавхалланы къаласы, Къумукътюзню орта багъанасы болуп гелген. Тарихден бугюнлеге ерли Таргъудан дюньягъа аты айтылгъан алимлер де, шаирлер де, спортну усталары да, язывчулар да, врачлар да чыкъгъан, миллетини, юртуну, ватаныны оьктемлиги болуп гелген.

Гьар къайсы юртну гьакъында айтагъанда да, инг алда ондан чыкъгъан белгили адамлар гёз алгъа геле. Неге тюгюл де, олар оьзлени гьар гюнлюк жанлы гьаракаты, санлы юрютеген яшаву булан да оьзгелеге уьлгю болуп къалагъандан къайры, туврадан-тувра ата юртуну абурун артдырывгъа болушлукъ этип геле. Бизин газетни бетлеринде оланы гьарисини гьакъында айрыча айтмагъа бажарылмайгъангъа гёре, ата юртуну атын данггъа чыгъаргъан дёргелилилени барысын да болмаса да, бирлерин сама эсгермекни тийишли гёребиз. Оланы арасында яшавдан гетгенлери де, бизин замандашларыбыз да, гертилей де, макътавгъа лайыкълы адамлар. Назир апенди Магьамматгьажиев – алим, ярыкъландырывчу. Салагьбек Атаев – Деникинни асгерлерине къаршы ябушув юрютген бел­гили къызыл партизан. Темирбек Темирбеков – 1919-нчу йылда дагъыстан комсомолну къурувда жагьлы кюйде ортакъчылыкъ этген белгили пачалыкъ ва жамият чалышывчу. Абусайит Исаев – хирург, СССР-ни парашют спортуну устасы, Уллу Ватан давну йылларында гёрсетген къоччакълыгъы учун Совет Союзну Игити деген оьр атгъа ес болмагъа гёрсетилген, Ленинни ордени булан савгъатлангъан. Убайдулла Батырмурзаев – Да­гъыс­танны ат къазангъан муаллими, школаны директоруну къуллугъунда ча­лышгъан. Бадави Изиев – школаны директору болуп тургъан, Бабаюрт районну билим берив бёлюгюню ёлбашчысы болуп ишлеген. Умгьайбат Кишиева – Дагъыстанны ат къазангъан муаллими. Ильяс-гьажи Ильясов – белгили дин алими, Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини дин масъалалагъа байлавлу кёмекчиси, ДР-ни дин масъалалагъа къарайгъан комитетини ёлбашчысыны заместители болуп тургъан. Басир Алжанбеков – белгили спортчу, тутушуп ябушувдан Дагъыстанны чемпиону, СССР-ни спортуну устасы, 1996-1997-нчи йылларда «Къумукъланы милли совети» деген жамият къурумгъа ёлбашчылыкъ этген. Магьамматсолтан Магьамматов – «Дагнефтепродукт» деген бирлешивюню генеральный директору, экономика илмуланы кандидаты, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны Председатели болуп чалышгъан, алтынчылай чакъырылгъан Россияны Пачалыкъ Думасыны депутаты этилип сайлангъан. Абсалитдин Мурзаев – белгили жамият чалышывчу, экономика илмуланы кандидаты. Закарья Алимурзаев – «Каспий-Лада» деген ачыкъ акционер жамиятыны генеральный директору, Ростехнадзорну Темиркъазыкъ-Кавказ федерал ок­ругдагъы бёлюгюню ёлбашчысы. Рамазан Закарьяев – Россияны юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу. Багьавутдин Арсланбеков – Дагъыс­танны муаллимлени касбусун камиллешдиреген институтуну кафедрасыны заведующийи болуп тургъан. Зиявутдин Кишиев –Дагъыстанны ат къазангъан экономисти, экономика илмуланы кандидаты. Садияханым Жамаева – Дагъыстанны савлукъ сакълавуну ат къазангъан къуллукъчусу. Гьамит Ахаев, Магьамматагъав Ал­панаев – Дагъыстанны ат къазангъан ветеринар врачлары. Мадина Къазакъова – Параолимпия оюнларда ябушувну дзюдо журасындан бронза медальгъа ес болгъан, Россияны спортуну ат къазангъан устасы. Солтан Мугьутдинов – 2012-нчи йылда юрюлген Язлыкъ Олимпия оюнланы ортакъчысы, Азербайжанны бокс­дан чемпиону.

Дёргелиге гелгенде мен инг башлап юрт администрациясыны башчысы Гьамзат Мурзаев булан ёлукъдум. Москвадагъы пачалыкъ гуманитар университетни Магьачкъала шагьардагъы филиалында муниципал гьакимлик къурумларыны ёлбашчыларын гьазирлейген факультетин битдирип, оьр билимге ес болгъан сонг ол 2010-нчу йылдан тутуп, Дёргели юртну администрациясында касбучу гьисапда иш башлагъан. 2014-нчю йылдан тутуп, бугюнлеге ерли юртбашыны къуллугъун кюте. Оьзюню юртлуларыны яшавуна ва турушуна байлавлу авараланы ол кимден де яхшы биле. Гьакимлик къурумлары булан бирликде юрт жамиятын да къуршап, шоланы чечмекни гьаракатын да болдура. Юртлулагъа онгайлы шартлар болдурувну, олай да топуракъны асувлу къоллавну, ичеген сувну масъаласын чечивню айланасында ону булан оьтгерилген лакъырлашывну сизин тергевюгюзге де беребиз. – Гьамзат, бизин лакъырыбызны башлай туруп, юртну оьсювюне, юртлуланы яшав гьалына байлавлу не айтмагъа боласан? – Белгили экени йимик, бизин юрт – Къарабудагъгент районгъа гиреген лап уллу юртланы бириси. Бугюнлерде Дёргелиде 1290 абзар-уьй бар. Юртда яшайгъан­ланы умуми санаву 5670 адамгъа етише. Бизде язылып гьисапгъа 7 556 адам алынгъан. Дейгеним, юртлуларымны бирлери юртда язылгъан буса да, Магьачкъала шагьарда яшай. Бизин юрт баргъан сайын оьсе, генглеше. Шону булан бирге чечилмеге тюшеген масъалалар да арта буса да, юртлуланы талаплары тергевсюз къалмай. Ишни янгы шартлагъа къыйышывлу этип юрютмеге, менден алда юртбашчысыны къуллугъунда чалышгъан ёлдашланы сынавундан уьлгю аламан. Мюкюр болмагъа тарыкъ, оланы гьаракаты булан халкъны яшавун яхшылашдырмакъ, алда токътагъан четим масъалаланы ёрукълу чечмек учун кёп иш этилген. Этилмеге герекли ишлер дагъы да кёп. – Шо этилмеге тарыкълы ишлени, чечилмеге тюшеген масъалаланы къайсын биринчилей, къайсын сонггъа къоймагъа тюшегенин токъташдырма­гъа тынч тюгюлдюр? Артдагъы вакътилерде этилген ишлерден сен къайсыларын эсгережек эдинг? – Озокъда, шоланы яшавгъа чыгъар­макъ учун юрюлеген гьаракатда инг алда юртлуланы пикруларын, ойларын гьисапгъа алып ишлемеге тюше. Шо саялы артдагъы йылларда жагьиллеге яшавлукъ уьйлер къурмакъ учун планлар берилип уьлешинди. Юртлулагъа планлар гьисапда берилген шо 194 гектар топуракъны юрт хозяйство тармакъ учун пайдаланагъан даражасын алышдырмакъ бизин учун аслу масъала болуп токътады. Эки йылны узагъында шо ишни яшавгъа, чыгъармакъ учун бизин районну, респуб­ликаны гьакимлик къурумлары булан бирче кёп гьаракат этмеге тюшдю. Шо ишлер тамамланып, гетген 2019-нчу йылны февраль-март айларыны ичинде 1300 жагьил агьлюге янгы макан къурмагъа планлар уьлешдик. Мен гьисап этеген кюйде, шо – жагьил адамлагъа тувуп оьс­ген ата юртунда мекенли орунлашып оьмюр сюрмеге ёл ачагъан аслу себеплерден бириси. – Шондан къайры да юртлуланы яша­вун камиллешдирмек учун дагъы да не йимик онгайлыкълар болдурулгъан? – Бизин республикада къабул этилген «Юрт ерлени оьсдюрюв» деген программагъа гёре юртну ортасында гюлбар ва уллу ял алыв паркы къурулуп, юртлулагъа пайдаланывгъа берилген. Шондан башгъа да, 2013-нчю йылда башланып, акъча маяланы къытлыгъындан туварылып къалгъан юртдагъы участка больницаны янгы бинасыны къурулушу давам этилип, толу кюйде тамамланмагъа тура. Ювукъ вакътини ичинде, ачыкълашдырып айтгъанда, март айны ахырында, апрель айны башында участка больницаны бинасы пайдаланывгъа берилежек деп къаравуллана. Сонг да, бизин сипте булан гьалиги заманны талапларына жавап береген кюйде къурулуп ясандырылгъан футбол оюн майданчаны яшлар ва яшёрюмлер къолламагъа башлажакъ. Шонда къаравчулагъа да юрюлеген оюнгъа олтуруп къарамагъа тийишли шартлар ва онгайлыкълар болдурулажакъ. Эсгерилген шо майданча толу кюйде бизин, дейгеним, юрт администрацияны сиптечилиги болса да, шону къурулушунда пачалыкъны янындан гёрсетилген харж булан бирче мадарлы адамланы янындан гёрсетилген акъча маялар да пайдаландырылгъан. Ачыкълашдырып айтгъанда, пачалыкъны янындан гёрсетилген 2 миллион ма­натгъа юрт администрацияны бюджетинден 150 минг манат да, олай да юртлу далапчылар Гьасан-Гьюсен Шангереев ва Гьажимурат Убаев аслам къошум этди. – Гьамзат, мен англайгъан кюйде, шолай аслам акъча маяланы харжламакъ учун юрт администрациягъа бир башлап налогланы жыйылывун болдурмагъа тарыкъ. Сизде шо иш нечик юрюле? – Адамлар налогланы жыймакъны пайдасын англамай турдулар. Артда да шону англайгъан болду. Йылны ахырында юртлуларымны кёбюсю топуракъ, мал-матагь ва оьзге налогланы толу кюйде тёлей. Сонг да, жыйылгъан налогланы жамындан бир пайы юрт администрацияны бюджетине тюшюп, хыйлы ишлени этмеге бажарыла. Мисал учун айтгъанда, транспорт налог янгы йылны башындан тутуп гьисапда янгыз бизин юртдан жыйыл­гъан акъча маяланы жамындан 1 миллион 700 минг манат къайтарыш этилип, юртну инг уллу орамларыны бирисине асфальт салынажакъ. Шо асфальт тутулгъан орамланы бою булан янгур сув агъылып гетер йимик чоргъалар, яяв юрюйгенлер учун да айры сокъмакълар къурашдырылажакъ. Сонг да, шоланы гече вакътиде ярыкъ этивню масъаласы чечилежек. – Артгъа къойсам да, белгили экени йимик, Дёргелиде сув инг де аслу масъа­ла болуп токътай. Шону чечмек учун не йимик чаралар гёрюле? – Герти, мени юртлуларым ичеген сувну тутдурукълу кюйде харжлап уьйренген. Неге тюгюл, юртлуланы абзарына ичеген сув быргъыланы ичи булан агъып гелмей. Бугюнлеге ерли дёргелилилер сувну сатып алып ичип туралар. Шо саялы бизин республикада яшавгъа чыгъып гелеген «Таза сув» деген программаны гесимлерине гёре юртлуланы сув булан таъмин этив масъаласын чечмек учун 65 миллион манатгъа ювукъ акъча маялар харжланмагъа гёз алгъа тутула. Шо ишлени башламакъ учун тарыкълы болагъан бары да документлер гьазирленген. Шоланы тийишли касбучулар тергеп чыгъып, герекли алмашынывланы этген сонг, къурулгъан уьч де гьавузгъа юртну къыбла боюнда ерлешген «Бадан» деген участкадан таба насослар булан сувну чыгъармагъа имканлыкъ берилежек. – Гьамзат, юртда тазалыкъ болдурув масъаласы нечик чечиле? – Оьрде мен эсгерип гетген «Юрт ерлени оьсдюрюв» деген программагъа гёре юртда чёп-чёпюре жыйылагъан 126 алат салып, айрыча хас 30 майданчаны къурашдырмагъа гёз алгъа тутулгъан. Бугюнлерде буса юртлуланы абзарларындан чыкъгъан чёп-чёпюрени жыйывну хас машинлер булан район къурумларыны бириси юрюте. – Белгили кюйде,юртлу халкъны баш байлыгъы – топуракъ. Дёргелини айланасындагъы берекетли топуракъланы имканлыкъларындан юртлулар некъадар пайдалана? – Биздеги 3200 гектаргъа етишеген сюрюлеген топуракъларыбызны 1994-нчю йылда ерли хозяйство кётюрлюкге тарып тозулгъан сонг, юртлулагъа пайланып берилген. Тек шо майданлар толу кюйде къоллана деп айтмагъа бажарылмай. Сугъарыв сув нечакъы да эркин буса да, шолардан янгыз 1500 гектар ердеги топуракъ ишлетилмей. Шогъар будай ва оьзге къылчыкълы оьсюмлюклер булан янгыз дёргелилилени тюгюл, бир де къопдурувсуз айтгъанда, савлай районну да таъмин этеген биржада юрюлеген гьаракатны таъсири тиймей къалмай. Ораву гелгенде шу ерде айтсам, шону ишине 800-ге ювукъ адам къуршалгъан. Олар налогларын заманында тёлеп, юрт администрацияны бюджетине де шайлы къошумун болдура. – Юртлулар семиртмек учун къара туварны, къуш сакълаймы? Сизде теп­лицаларда овошлар оьсдюрюв булан машгъуллар бармы? – Бизин юртда къара туварны семиртмек учун кёплер сакълап, гьайван этни янгыз республиканы шагьарларына тю­гюл, Темиркъазыкъ Осетиягъа, Мычы­гъышгъа ва оьзге ерлеге де йибере. Шолай, бизде болдурулгъан къуш эт де юртдан тышда да сатыла. Теплицаларда овошлар болдурагъанлар юрт хозяйство кооперативге бирлешежек. Бугюнлерде шо кооперативге ону кюрчюлендирген 5 гиши къуршалгъан. Ерли хозяйствода узакъ йылланы боюнда бригадир болуп чалышып тургъан бай яшав сынав топ­лагъан Ризван Межевгьажиев ёлбашчылыкъ этеген шо кооперативге гележекде къуршалажакъ юртлулагъа теплицалар къурмагъа топуракъ гёрсетилежек. Шону булан бирге, олар табии газ ва сугъарыв сув булан таъмин этилежек. Теплицаланы есилерине мол тюшюмлер болдуруп, тийишли налогланы да тёлеп, оьзлени гьаракатындан хайыр алмакъны къастын этсе болажакъ. Дагъы да олар учун оьзге онгайлыкълар да болдурулажакъ. – Юртлуланы арасында жамият низамны бузув булан байлавлу масъалалар тувулунамы? – Жамият низамны бузувлар, урулар бизин юртда нагагь да эс этилмей. Неге тюгюл, эсли наслу гьар тюрлю тармакъларда гьаракатын болдура. Торайып гелеген наслуну вакиллери де школада юрюлеген дарслардан сонг оьзюне Нюрмагьаммат Жанаев ёлбашчылыкъ этеген яшланы ва яшёрюмлени спорт школасында юреги алагъан спортну журалары булан машгъул болуп геле. Бизин юртдагъы тюкенлерде не сигарет, не эсиртеген ички сатылмай. Шо якъдан алгъанда, юртну имамы устаз Магьамматрасул-гьажи Хасаевни абуру, ол береген тюзевлю насигьатларыны таъсири де гьис этиле, юртну берекети арта. – Гьамзат, гележекде де юртугъузда берекет кемимесин, юртлуланы арасында татывлукъ дагъыдан-дагъы артсын. Юртлуланы ва ата юртну талапларын гёз алгъа тутуп, гележекде де ишлемеге сагъа да насип болсун. Заман табып этген лакъырлашыв саялы да кёп савбол. – Сен де савбол.

Бизин халкъланы яшав-турушуну сынавундан алынгъан ер сайлама – сув сайла деген айтыв негьакъ тувулунмагъан. Неге десегиз, сув къыт бойларда яшавлукъ ва экономика масъалаланы яшавгъа чыгъармагъа четим бола. Бабаюрт райондагъы къумукъ юрт­ларыбызны лап да уллуларындан би­риси саналагъан Бабаюрт юртгъа гьалиден 300 йыллар алъякъда Яхсайдан чыкъгъан къавумланы къайратлы тайпалары кюрчю салгъаны гьакъында айтылгъан. Арадан оьтген вакътини ичинде юрт уллулашгъан, генглешген ва халкъы кёп болгъан. Сынав ташдырагъан кююнде, уллу юртну къоллавчуларыны яшавлукъ талаплары да йыл сайын артып тербей. Бабаюрт Кавказны къарлы тавларындан баш алагъан Терик ва Солакъ оьзенлерини арасындагъы топуракъларда орунлашса да, тек артдагъы йылларда мунда адамланы ичеген ва авлакъланы сугъарагъан сув булан таъмин этив оьте­сиз къыйынлашгъан эди. Неге де­сегиз, гьалиден хыйлы йыллар алъякъ­да салынгъан сув юрюйген татавуллар, быргъылар эсгиленген. Шоланы янгырт­маса бажарылмайгъан даражасына чыгъып, агьамиятлы масъала ерли къоллавчуланы теренден ойлашдыра эди. Гьечден геч де къолайдыр деген кюйде, бугюнлерде Солакъ оьзенден таба бутакъ алынып, Къызылюрт-Бабаюрт юртланы арасына сув быргъыланы салывгъа байлавлу ишлер юрюлюп тура. Къызылюртдан Бабаюртгъа ерли аз ча­къырым ёл ёкъ. Айтмагъа сюегенибиз, сув быргъылар оьзге муниципал къурулувларыны топуракъларындан оьтегенин де гьисапгъа алмай къойма ярамай. – Буссагьатгъы вакътиде район ва юрт администрацияланы тапшурувуна гёре сув быргъыланы салыв ишлени юрютюп турабыз, – дей къурулуш ишлени кютеген къурумну башчысы Магьамматрасул Солтаналиев. – Шону учун алданокъ быргъылар салынагъан ерлеге, авлакъгъа чыгъып, топуракъланы есилери булан да гьакълашмагъа тюше. Белгили болгъан кююнде, Бабаюртгъа ичеген сув булан байлавлу къурулуш ишлер бугюнлерде «Мени Дагъыс­таным – мени сувларым» деген регион программаны оьлчевюнде давам этиле. Шолайлыкъда, бу йылны ахырына ерли 13 чакъырымдан къолай аралыкъгъа быргъыланы салып басдырып, бабаюртлу къоллавчуланы таза ичеген сув булан таъмин этмеге умут этиле.