Инчесаният

Мен гьали шагьарда яшайгъанланы, оланы ана тилге бакъгъан янашывуну гьакъында айтмагъа сюемен. Бетлейгеним, айып этме сюегеним тюгюл, тек тувмадан бизин ана тилибиз болуп гелеген къумукъ тилни яшлар билгенни, сёйлегенни, уьйренгенни сюемен. Бу масъалагъа багъышлап жыйынлар, семинарлар, конференциялар, олимпиадалар оьтгериле, газетлерде языла, барысы да талчыгъып сёйлейлер. Касбусун кёп сюеген муаллимлер тарихден, адабиятдан ана тилни яхшы уьйретеген къошум дарслар оьтгерелер. Ана тилни уьйренив масъаланы школадан башламагъа герек деп де кёп айтыла. Тек не ерде болса да, не деп айтылса да, алгъа талпыныв гьис этилмей. Жагьиллени бирлери шагьарда яшайгъан бизин йимиклеге ана тилни не маънасы бар, ондан бизге не геле деп сёйлейген гезиклер де кёп бола. Сайки, шагьарларда бары охутув ишлер, жыйынлар, билдиривлер орус тилде  юрюле. Озокъда, шагьарларда оьтгерилеген гьар тюрлю чаралар орус тилде юрюлегенге мени къаршылыгъым ёкъ. Ана тили  гьар адамны оьктемлиги, намусу, къылыгъы барлыгъы болмагъа тюше. Тыш уьлкелерде яшайгъан къумукълар ана тилини хадирин кёп де къолай биле деп айтма ярай. Олар ят ерлерде ана тилинде сёйленеген сёзню эшитме гьасирет бола. Къумукъ йырланы, айтывланы, тойланы сагъына. Бир агьлюде яшайгъан адамлар уьйде бир-бири булан бирлери къумукъча, башгъалары орусча сёйлейгенде, къулакъгъа нече де онгайсыз чалына. Яш наслу ана тилинде сёйлемеге уяламы экен деп эсинге геле. Ана тилибизде чыгъагъан газетлеге, журналлагъа, китаплагъа янашыв да бек талчыкъдырагъан гьалда. Ана тилинде язылгъан затны маънасын англап болмай къалабыз, охумагъа да къыйын дейгенлер кёп бар. Озокъда, адабият тилни толу кюйде англамагъа гьар тюрлю диалектлени есилерине бир йимик тынч тюгюлю англашыла. Англамайгъан сёзлер ёлукъгъанда сёзлюкге къарайгъан кююбюз де бола. Мени эсиме гелеген кюйде, халкъ арада къолланагъан тил булан язылса да, газетлерде, журналларда ерлешдирилеген макъа­лаланы маънасын англама тынч болур эди. Газетни бетлеринде ёлугъагъан четим тиеген сёзлени бирлерин мисал гелтире­йим: кётюр, деврен,  къонгур, магьрюм, жигерли, маълумат, гьикаеси, сагьифа ва башгъалары. Гьар гюн бизин яшавубузда къолланмайгъан сёзлени башгъа тынч сёзлеге алышдырмагъа яда скобкалагъа алып англатыв берип язса яхшы болар эди. Булар ва бугъар ошагъан тилни айланасында чечилмеген масъалалар дагъы да бар. Ана тилни уьйренивню школадан башламагъа герек дейгенлер барны эсгерген эдим. Шо ойгъа мен рази тюгюлмен. Ана тилни башлап тувгъан ожагъында ата-анасыны авзундан эшитип билмеге герек. Шагьарда яшайгъанланы кёбюсю – гьали жагьиллер. Юртлардагъы жагьиллер де яхшы яшавну излей туруп шагьаргъа гёчеген болуп къалгъан. Шагьар школаларда ана тилни уьйретме гючю чатмай. Башлапгъы класларда жумада эки сагьат, оьрдеги класларда бир сагьат юрюлегенни унутма тюшмей. Мени уланымны уланы шагьар школада 3-нчю класда охуй. Ону класында ондан къайры дагъы къумукъ яш да ёкъ. Школада ана тилине уьйренежек деп инансам, ана тилин унутуп къалажакъ. Шо саялы яшланы ана тилине сюювюн, иштагьлы­гъын уяндырма агьлюде ата-анасы, уллулар башлама герек. Пачалыкъны янындан да ана тилин билмек борч деген къарар чы­гъара буса бек дурус болажакъ эди. Ана тилге бакъгъан якъдагъы масъаланы школагъа, муаллимлеге саллап турмай, кёп янын ата-ана оьзюню бойнуна алмагъа герек. Яшлар ана тилин унутмасын учун, газетлеге, журналлагъа тергев берилсин,  артсын учун шагьарларда ва юртларда яшайгъан къумукъ ожакълагъа «Ёлдаш» газетге, «Къарчыгъа» ва «Тангчолпан» журналлагъа язылагъан къайдаланы тапса, пайдалы болур эди.       Бийгерей ГЬАЖИЕВ, загьматны ветераны.

Гетген йылдан башлап шагьар администрацияны сиптечилиги булан бу школагъа тувра байлавлугъу бар «Солнечный круг» деген яшлар баву ачылып ишлемеге башлады. Мундагъы школа чагъына етишген яшлар билимлени дюньясына – школагъа биринчилей гирежек. Гетген йылны боюнда олар школа яшавуна уьйренмек учун класланы ичине гирип таныш болдулар. Башлапгъы класланы муаллимлери буса, бу йыл оьзлени алдына гележек охувчулар булан ёлугъувлар оьтгерип, олар учун бир нече шатлы чаралар да онгаргъан эди. Йигирма беш гиччипав тарбиялана­гъан савлай группа бары да биринчи класгъа бара. Оланы биринчи муаллими, яшлар бавунда олагъа тарбиялавчу болгъан Элмира Алиева бары да къастын салып ишлемеге тюшегенини гьакъында айта.  Школадагъы уьч класны поллары алышынгъан. Ондан къайры да, от тюшювлеге къаршы пачалыкъ тергев идараны янындан болмагъа тюшеген бары да талаплагъа гёре ишлер этилди. Шо мурат булан котельный башгъа якъгъа чыгъарыла, къалкъыны бою булан темирден челтир этиле. «Солнечный круг» деген школаны табилигиндеги яшлар бавунда да янгыртыв ва ремонт ишлени къызгъын заманы. Абзарда яшлагъа ойнамакъ учун майдан къурула. Янгы охув йылны башында яшлар бавуна гелген яшлар таза гьавада ойнамагъа ва ял алыв заманын къырда, гюн тиймейген ерде оьтгермеге болажакълар. Он номерли школаны директору Зарема Хасаева билдиргени йимик, школагъа гьазирленмек учун яшлар бавуна гиччипавлар къабул этилине. Бу яшлар баву, гетген йыл ачылса да, школагъа гьазирленеген къызлар ва уланлар тийишли даражада онгарылсын учун бары да имканлыкълар яратылгъан. Неге тюгюл гьали школа программалар тюпден-ерден алышынгъан. Яшлар бавуна юрюйген яшлар учун, шо ягъындан алгъанда, бир къадар енгил болагъаны белгили.     Муъминат Дайитбекова. Буйнакск шагьар.  СУРАТДА: ярашдырыв ишлер юрюлеген вакъти.         Янгы Къаягент   Къаягент районну Янгы Къаягент юртунда 2007-нчи йылны август айыны 28-нден берли яшлар учун школа ва шо бинаны ичинде яшлар баву ишлемеге башлагъан. Билим ва тарбия берилеген яшлагъа адамлыкъны, чомартлыкъны, илиякълы болмакълыкъны ва шолай да оьзге яхшы хасиятланы гьакъында аслу англавлар бериле. Бу ожакъда загьмат тёгеген тарбиялавчулар гиччипавланы ич дюньясына таъсир этеген терен англавланы уьстюнде ишлей. Ондан къайры да, айлана якъдагъы табиатны сююп янашмагъа, маданиятын аявлап сакъламагъа, уллугъа абур, гиччиге ёл къоюв мердешлени уьйретмек де яшлар бавуну ёлбашчыларыны алдына салынгъан аслу борчлардан бириси санала. Бу билим ва тарбия береген ожакъгъа кёп йылланы узагъында Шамала Бабасова ёлбашчылыкъ эте. Оьзюню ишге берилгенлиги, школа чагъына етишмеген яшлар булан ишлейген къайдаланы теренден билегени ва иш ёлдашлары булан къы­йышагъаны булан Ш. Бабасова уллу абур ва гьюрмет къазангъан. 1993-нчю йылда ол «РФ-ни умуми билим беривюню гьюрметли къуллукъчусу» деген белги булан савгъатлангъан. Ондан къайры да, Шамала Бабасова – «Халкъгъа билим беривюню отличниги» деген атгъа да ес болгъан муаллимлени бириси. Ол оьзюню ишине бек жаваплы ва шо янашывну оьзю булан бирче ишлейгенлерден де талап этеген адам. Бу охутув ва тарбиялав ожакъда кюрчюсюнден салынгъан охутув программаланы теренлиги болушлукъ этегени ачыкъ. «Дагъыстан – ортакъ уьюм», «Да­гъыстан – мени ожагъым», «Мени Ватаным» ва оьзге шатлы агьвалатлар бу школа-яшлар бавунда гьар йыл адатланып юрюле. Бу байрамлар юрюлегенде гьар клас Да­гъыстандагъы халкъланы адатларын, мердешлерин арагъа чыгъаралар. Шо меселде олар дагъыстан язывчуланы ва шаирлени асарларына гёре салынгъан гиччирек спектакллени сагьнада да гёрсетелер. Яшлар айлана якъдагъы аривлюкню англасын ва гёрсюн учун, йылны дёрт де заманына багъышлангъан къужурлу лакъырлашывлар бола. Яшлар агьлюдеги аралыкълагъа тергев берсин учун, шоланы маънасын англасын деген мурат булан «Аналаны гюню», «Анамны аваралары» деген ва оьзге ярышлар оьтгериле. Бу охутув ва тарбиялав ожакъда Аида Шихшабекова, Разият Агъатаева, Зумрият Байрамбекова, Салигьат Казилова, Насибат Багьандова, Барият Бегова ва оьзгелер яшланы сюеген ва олар учун бары да къастын салып ишлейген тарбиялавчулардан санала. Оланы билимлерини теренлиги яшланы школагъа теренден гьазирлемеге, школада гечилежек охутув программаны енгил кюйде англамагъа болушлукъ эте. Логопед болуп ишлейген Р. Багомедова, психологлар Бурлият Жалилова, Жамиля Байрамова ва физкультура дарсланы юрютеген Жалил Чапаев буса яшланы тюз сёйлевюне, агьлюдеги тарбиялавуна ва савлугъун беклешдиривге бек агьамият бере. Жамын чыгъарып айтгъанда, бу ожакъда тарбияланып чыкъгъан уланъяшлар ва къызъяшлар школагъа толу кюйде гьазир деп айтмагъа ярай.     Айша КЪУРБАНОВА, Россияны журналистлерини союзуну члени. Янгы Къаягент юрт.