Шолай, Къарабудагъгент юртда «Тенглик» деген сабанчы-фермер хозяйствону башын тутгъан Магьамматмурат Паталиев биревге де аркъа таямай, янгыз оьз гючю булан 1992-нчи йылдан тутуп сабанчы-фермер хозяйствосун юрюте. Топуракъны хадирин билип, ишге, загьматгъа берилип, юзюм борла, ону уьстевюне емиш бав да орнатгъан. Гьар йыл къабакъ, помидор, хыяр, яшылчалар да чача. Терек аралар бош къалмас учун ёнгурчгъа да салгъан. Гьалиге миллионер болмаса да, ач хадирин токъ билмес деп, парахат да турмай. Сав гюнлер булан оьзю болдургъан юзюм, емиш бавдан чыкъмай. Гьар борлагъа, гьар терекге бир етише, аврувларын тергей, дарманлар ва кюйлевючлер булан азыкъландыра, сув сала, тюбюн къаза. Гьар борлагъа, терекге яшгъа йимик ушанып, къуллукъ эте. Гьар йыл алынагъантюшюмню къадарын артдырмакъ учун мекенли кюйде чалыша.
– Мен оьзюм яшдан тутуп, топуракъгъа къуллукъ этмеге гьасирет эдим.
Шогъар болмагъа да ярай, школаны битдирген сонг, мени ихтиярыма берилген 2 гектар майданны ишлетмеге башладым. Айта турмасам да, сен оьзюнг де мени яшдан берли таныйгъангъа яхшы билесен, мен загьматчы адамман. Мени ашым-сувум оьзюмню къолумда, – деп башлады ол оьзюню къыйын загьматы ва гележекге умутлары гьакъда мени булан лакъырын. – Мен бир де бош туруп билмеймен. Булай да, алты саны сав адамгъа къышы-язы деп айтагъан кюйде, бош турмагъа да ошамай. Шо саялы да, не болса да, болдурмагъа тарыкъсан. Биревлер гьали берилген эркинликлерден тийишли даражада пайдаланып билмейлер, юртда алда йимик ишлер ёкъгъа да къарамайлы, заманны айыплы этип токътай. Топуракъда ишлемеге къыйын экенге гёре, тынчлыкъда къазанмакъны ёлларын ахтарып айлана. Олар бизин тенглилени арасында да бар. Тек тынчлыкъ булан къазангъан мал гьарамдыр дегенлей, къыйналмаса амал ёкъ. Къыйналмаса, гьали яшав оьзю де къоймай,– деп узата ол дагъы да.
Озокъда, мен оьзюм де гёз алгъа тутгъан кюйде дестине юзюм, емиш бав салмагъа болмадым. Башлапгъы йылларда магъа берилген майданларда будай, арпа оьсдюрюп турдум. Неге тюгюл, бизин юртну айланасындагъы авлакълар айрокъда ашлыкъ оьсюмлюклени болдурувгъа айрыча багъыйлы гьисаплана.
Айтагъаным, магъа берилген топуракъны бош къоймай, болгъан кюйде оьз гючюм, харжым булан ишлетип тураман. Кант этегеним тюгюл, не райондан болуп, не республикадан болуп, кёмек гёрмегенмен. Нечик буса да ёллар табып, уллу майданлагъа ес болгъанлар, кёп гектарланы от басдырып къойса да, шолай енгилликлерден пайдалана. Сабанчыланы авадан пайы, мени йимик, онгайлы пачалыкъ кредитлер булан пайдаланмагъа болмай, ягъада къала. Юрт хозяйство тармакъны оьсдюрмек учун кредитлер береген банклар да сабанчыланы сыдырып, оьзлени киселерин толтурмакъны гьайын эте. Булай тюзсюзлюклеге нечик къарсаламай боласан дагъы?!.. Мен гьисап этеген кюйде, топуракъгъа мекенли кюйде къуллукъ этегенлеге тергев болмаса, тийишли даражада харжлар гёрсетилмесе, авлакъларыбыз ташланып къалажакъ. Неге тюгюл, топуракъ пайлагъа ес болгъанлар барысы да оьз харжы булан оланы къуллугъун этмеге болмай,– дей, ичибушуп, ол.
–Мен де оьрден кёмекни умутлап, къарап тургъан болгъан бусам, алгъан еримде ажырыкъ битип къалажакъ эди. Оьзюмню гьаракатым булан бавумну дёрт де янын айландырып ор къаздым. Айланасына къазыкълар къагъып, тегенекли тел тутгъанман. Эгер шолай этмеген болгъан бусам, салгъан терегимни, борланы гьайван-мал ашап зарал этежек эди. Гьали буса бавума гьайван гирмеге болмай. Шондан къайры да, кёп харж чыгъарып, бурав урдуруп, сув чыгъартдырдым. Тарыкъда гьали таман чакъы сувум бар. «Паравул-оьзенни» суву булан бирге, сув жыйылагъан уллу бочкеде топлангъан сувдан да пайдаланмагъа боламан, – дей туруп, Магьамматмурат мени оьзю салгъан бир гектар ярым ерде ерлешген юзюм бавгъа багъып алып юрюдю. Агротехника талап этеген болжалларда бары да къуллукълары кютюлген юзюмлюклеге етишгенде:
– Билемисен, юзюм бав оьсдюрмек учун беш-алты йыл къыйын тёкмеге тюше. Мен де бу борланы болдурмакъ учун кёп къыйын тёкгенмен. Алты йыл алъякъда Краснодардан юзюмню «Августин» журасыны тамурланмагъан чубугъун гелтирип къуллугъун этгенмен. Шолайлыкъда, мен орнатгъан борла уьчюнчю йылгъа толу кюйде тюшюм береген даражагъа етишди. Шо йыл 15 тонгъа ювукъ юзюм алдым. Йыл йылгъа ошамаса да, алынагъан гюнешни емишини къадары баргъан сайын артып тура. Тек гьар йыл бир йимик болмай. Муна язбашдагъы сувукълар борланы уянып гелеген бюрюн къоркъутгъангъа гёре, бу йыл юзюмню тюшюмю де гетген йылдан эсе кем болмажакъ, – дей, юзюм борланы гьалын англата туруп, ол.
– Алынагъан тюшюмню сатмакъ мени учун лап да къыйын масъала гьисаплана. Болдурулгъан юзюмню гьалиге оьзюмню юк ташыйгъан «Газель» машиним булан онда-мунда элтип, базарлардагъы багьадан учуз сатаман. Юзюм салкъын гесилип турагъан вакътиде тарлавгъа гелип ломай алагъанлагъа да беремен. Шолай, гетген йыл Нальчик, Пятигорск, Аштархан шагьарлагъа менден юзюм алып гетгенлер болду. Юзюм янгы бишгенде багьа гетсе де, сонг-сонг тёбен тюшюп къала. Нечик де, хайыр болмай да къалмай. Сорасанг да, нечакъы болагъанны айтып да битмесмен. Пайда ёкъ буса, мунча къыйын тёгюп авара да болмас эдим чи… Тек шагьарны базарларында бизге, сабанчылагъа, айрыча къапеселер гёрсетилинсе, оьзюбюзню къол къыйыныбызны савдюгерчилеге, арачылагъа бермейли, туврадан-тувра алывчулагъа етишдирмеге болажакъ эдик.
Юзюмлюклерде гезикли ишлени юрютеген вакътиде топуракъны ишлетмеге мени тарыкълы техникам да ёкъ. Сыдыра араланы сюрегенде, тюзлейгенде, азыкъландырагъанда магъа шо ишлени кютмеге болагъан трактору, оьзге къураллары барланы ахтарып кёп айланмагъа тюше. Ягъарлыкъ-майлав материалланы, ярашдырмакъ — янгыртмакъ учун пайдаландырылагъан къуралланы багьалары артып турагъанын гьисапгъа алгъанда, башгъаланы техникасын къолламакъ асувлу болуп да чыгъа. Шону булан бирге бугюнлерде юртда буссагьатгъы вакътиде юзюмлюклеге гирип къуллукъ этмеге сюеген адамлар да аз деп айтсам, инанмай къалма боласан. Гьакъыкъатда буса иш шолай. Шо саялы юзюмлюклерде юрюлмеге тюшеген тюек гесив, байлав, каза урув йимик аслу ишлени юрютмек учун Дербент бойдан гелип, гьар гюн 3-4 адам къуршала. Гьар йыл мен олар булан дыгъар байлайман, оьзлер айтгъан загьмат гьакъны да тёлеймен. Шондан сонг да сув юрюйген татавулланы, сыдыра арадагъы ярашдырыв ишлени оьзюме этмеге тюше, – дей М. Паталиев, лакъыр арада оьзю салгъан юзюм бавну гьакъында айта туруп.
Бираз аридеги емиш бавдан сонг, къалкъысына къатты емлер салмагъа болар йимик къурулгъан аранлагъа мен тергев берегенимни эс этип:
– Гележекде гьайванчылыкъ булан да машгъул болмагъа, савулагъан сыйырлар сакъламагъа да хыяллыман. Сютню ишлетмеге шартлар яратмагъа да умутум бар. Сютню, бишлакъны, къаймакъны сатывгъа чыгъармагъа къастлыман. Шону гёз алгъа тутуп, узуну 25, генги 11 метрге етишеген уллу аран ишлегенмен. Шо аранда 40-гъа ювукъ гьайванны гийирип сакъламагъа бажарыла. Ичинде тирлик емни ярашдырып болар йимик ер белгиленген. Сонг да, сакъланагъан гьайванланы алдына онгайлы кюйде ем, сув бермеге болар йимик имканлыкъланы да онгармагъа гёз алгъа тутгъанман. Тек гьайванланы сатып алмакъ учун да, баягъылай, кёп акъча харжламагъа тюше. Буссагьатгъы вакътиде мени учун шо лап да багъыйсыз гелеген ери. Бугюнлерде электрик ярыкъны гелтирмекни гьайын этип тураман. Гьалиге трансформаторну ерлешдиргенмен. Багъаналаны орнатдырып, шолардан электрик ток юрюйген теллени тартдырмакъ къала.
Юзюмлюклерде аслу ишлер язбаш-гюз айларда юрюле. Йылны къалгъан заманын да бош йибермеге сюймеймен. Шо саялы 20 сотых ерде алма, шаптал, кюреге, гьайва тереклер орнатгъанман. Къой, емишни сатып алмас йимик болуп турсун, авлакъгъа гелген адам да терекден юлкъуп ашасын. Артыгъын, озокъда, сатывгъа да чыгъарарман. Уллулар гьаракатгъа – берекет деп негьакъ айтмай чы. Гьаракат этмесе, бир иш де алгъа багъып бармай, – деп иржая ол. – Шолар булан дазуланып да къалмажакъман. Къыш айларда да хыяр оьсдюрмеге болар йимик, эки гиччирек теплица да къурулажакъ. Шогъар гьали ерни гьазирлеп де тураман. Оьзюм гёз алгъа тутгъан кюйде юрт хозяйство малланы къадарын артдырмагъа бажарсам, мунда 3-4 адам таймайлы ишлемесе болмажакъ. Айтагъаным, менден сонг да дагъы да бир нече адамгъа иш ерлер болдурулажакъ, – деп англата оьзюню муратларын ол.
Дейгеним, ол бир гюн булан яшамай. Топлангъан сынаву булан пайдаланып, оьзю йимик сабанчы-фермер хозяйстволар къуруп чалышагъан Адилханны ва Къоччакъайны уьлгюсюнден ругьланып, гележекни ойлашып иш гёре. Торайып гелеген уьч де уланын яннавуруна алып, топуракъгъа нечик къуллукъ этмеге герекни уьйрете. Оланы замангъа гёре чыныкъдырып тарбиялай.
… Магьамматмурат Паталиев булангъы бу ёлугъувумдан сонг топуракъгъа къуллукъ этивге белсенмек учун адамны къаркъара гючю-къуваты булан тенге-тенг акъчаны гючю де тарыгъына бирдагъы да тюшюндюм. Гёнгюлден тюшмей, топуракъгъа къуллукъ этегенлер учун ерлерде адиллик де, тюзлюк де къачан болар экен?– деп, гене де ойлашып алдым. Макъала гьазирленип турагъанда, М. Паталиевни документлери топуракъ ишлетивде агьлю хозяйстволаны оьсдюрювге байлавлу юрт хозяйство ва сурсат министерлиги береген грантына гёрсетилгенин билгенде, рази къалып: «Гьаракатынг берекетли болсун, Магьамматмурат», – деп айтмагъа сюемен.
Насрулла БАЙБОЛАТОВ.
СУРАТДА: М. Паталиев.
