Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатиповну таклифи булан къурулгъан республикабызны социал-экономика якъдан оьсдюрювню чалтлашдырывну программасында мердешли тармакъланы ва саниятланы янгыртывгъа айрыча тергев бакъдырыла. Озокъда, шону учун загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларын къолламаса бажарылмайгъаны гьакъ.
Белгили болгъан кююнде, артдагъы вакътилерде бизин республикабызда оьтгерилеген гьар тюрлю оьлчевлердеги ёлугъувларда, генгешлерде, митинглерде ГУП-ланы (государственное унитарное предприятие) имканлыкълары осал къолланагъаны саялы разисизликлер тувулуна. Ерли халкъ токъташдырагъан кююнде, гертиден де, гьалиги заманда ГУП-ланы чалышыву загьматчы коллективлени ва пачалыкъны пайдаларын толу кюйде якъламай. Шолайлыкъда, налоглар тёленмей ва уллу оьлчевлерде борчлар топлана…
Бугюнлерде Къаягент районда ерли муниципал къурулувларыны вакиллерини ва тышдан чакъырылып гелген къонакъланы ГУП-ланы къысматына байлавлу болуп оьтгерилген жыйынында да, зараллы буса, оланы тайдырма тарыкъ ва топуракъларын юрт администрацияланы еслигине бермеге герек деген пикру якълав тапды. Шо гьакъда ва оьзге тюрлю масъалалагъа байлавлу болуп Дагъыстанны пачалыкъ мюлк министерлигини башчысы Имран Гьюсейнов нечик ойлашагъанын охувчуланы тергевюне беребиз.
– Имран Садыкъович, белгили болгъан кююнде, артдагъы йылларда бизин республикабызда халкъ учун лап да тарыкълы малланы ва къуллукъланы болдурув булан машгъул болагъан предприятиелер аз тюгюл. Тек не этерсен, шоланы барысыны да чалышыву ерли талапланы, алгъа салынгъан агьамиятлы борчланы кютмеге толу кюйде имканлыкълар яратмай. Гьалиги заманда ГУП-ланы чалышыву, сиз ойлашагъан кюйде, асувлуму?
– Бир тайпа ГУП-лар пачалыкъ ва табии байлыкъланы, мюлкню асувлу кюйде къолламайгъаны саялы, ерлерде разисизликлер аз болмай. Неге тюгюл, асувсуз предприятиелерден пачалыкъгъа да ёкъ хайыр, халкъгъа да. Мисал учун айтгъанда, 2014-нчю йылны октябр айыны 25-не ерли Дагъыстанда гьисапгъа алынгъан 82 ГУП бар эди. Буссагьатгъы вакътиде шоланы 50-и ишлеп тура, 6-сы кётюр болгъан, 11 предприятиени тайдырма тарыкъ, 15-ини буса чалышыву токътатылгъан, ишлемей демеге ярай.
Тюзюн айтгъанда, ишлейген ГУП-ланы кёплери гьали де толу кюйде коллективлерини членлерин алапасы булан таъмин этмей ва налогларын тёлемей. Кёплери гьар тюрлю кредит къурумлардан харж алып, къайтарып болмай, борчлагъа батыла. Шо саялы да дагъы да 17 предприятиени гележеги ёкъ деп гьисап этме ярай. Олар загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларына гёчмесе бажарылмай. Асувсуз пачалыкъ предприятиелени тайдырма заман болгъан.
– Асувсузлукъдан тас этивлеге ёл бериле буса, артдагъы бир йылны ичинде некъадар зарал болгъан?
– Мен уьстде Дагъыстанда нече пачалыкъ унитар предприятие бары гьакъда эсгердим. Шоланы 50-си тюгюл гьисап берив ва юрютюв ишлер булан машгъул болмай. Тек бола буса да, бизге шо гьакъда аян тюгюл.
Бизге белгили болгъан кююнде, 16 предприятиени чалышыву 46 миллион манатны оьлчевюнде заралгъа токътагъан. Шолайлыкъда, республика бюджетге гелеген налогланы оьлчевю де кем болгъан. 2014-нчю йылны гьасиллери гёрсетеген кююнде, ГУП-лардан жыйылагъан налогланы 96 процентин Къызлардагъы коньяк маллар чыгъарагъан завод тёлей…
– Мен билеген кюйде, Къаягент районда гьалиги заманда юзюм оьсдюрюв булан машгъул болагъан 8 ГУП бар. Савлай Дагъыстанда олар нече бар ва не булан машгъул бола?
– Къаягентдеги ГУП-лардан «Кировский» ва «Каспий» хайыргъа ишлей. Къалгъанлары 2015-нчи йылны ичинде загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню башгъа къайдаларына гёчмеге герек болажакъ. Савлай Дагъыстанда ГУП-лар халкъ хозяйствону бары да тармакъларында къурулгъан эди.
– ГУП-ланы чалышывун ёрукълашдырмакъ учун пачалыкъны янындан кёмек этилеми?
– Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министерлигини табилигинде чалышагъан ГУП-лагъа пачалыкъ кредитлер бериле ва шолар субсидиялар, компенсациялар булан енгиллешдириле. Шону учун харж, аз болсун, кёп болсун дегенлей, федеральный ва республика бюджетлерден айырыла.
– Чалышыву заралгъа токътайгъан предприятиелеге пачалыкъны янашыву нечикдир, шоланы чалышывун ёрукълашдырмакъ учун артдагъы вакътилерде не этиле?
– Пачалыкъны ва халкъны пайдаларын якълап болмай буса, озокъда, шолай предприятиелени пачалыкъ оьзюню къанатыны тюбюне алып сакъламажагъы гьакъ. Этилинеген пачалыкъ кёмекге къайтарышы осал яда буса заралгъа токътайгъан предприятиелени оьмюрю къысгъа, дагъы узакъгъа гетмежек. Шоланы белгилемек учун Дагъыстанны пачалыкъ мюлк министерлигинде иш юрютюв картасы къурулгъан. Ким ким экени, борчлагъа янашыву токъташдырылгъан сонг алмашынывлар башланажакъ. Шогъар бугюнлерде гьазирлик гёрюлюп де тура, тийишли ГУП-лагъа билдиривлер де этилинген гьисап берив ва гьисап юрютюв кагъызланы гьазирлеп онгарсын учун.
Бу йылны август-октябр айларыны ичинде пачалыкъ реестрден 15 предприятие тайдырылгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге сюемен. Йылны ахырына таба дагъы да 14 шолай предприятиелени чалышывун янгыртмагъа гёз алгъа тутула. Умуми кюйде алгъанда, бизин республикабызда 16 ГУП-ну тайдырмагъа деп кагъызлар гьазирленип, ДР-ни Гьукуматына билдирив этилинген.
Пачалыкъны ва халкъны пайдаларына къошум этмейген осал яда буса кётюрлюкге тарыгъан предприятиелени тайдырма заман гелген, дагъы артгъа къоймагъа ярамай. Неге тюгюл, уьстде де эсгерилгени йимик, ерлерде шону учун жамиятланы янындан уллу разисизликлер ва къаршы турувлар тувулуна. Шоланы янгыртыв яда буса тайдырыв, белгили болгъан кююнде, ДР-ни Гьукуматыны 2008-нчи йылны 18-нчи июнунда къабул этилинген къараргъа гёре юрюлежек.
– Имран Садыкъович, ерли халкъгъа англашылмай, тайдырылагъан пачалыкъ предприятиелени мюлкюню-ерини къысматы нечик болажакъ?
– Тайдырылагъан ГУП-ланы барысыны да мюлкю ва топуракълары Дагъыстан Республиканы мюлкю гьисапда пачалыкъ реестрге гийирилежек. Шондан сонг къоллавгъа ижарагъа яда буса инвестиция майданлагъа берилежек.
– Озокъда, ГУП-ланы тайдырагъанда мюлкю-топурагъы ерли муниципал къурулувларына есликге гёчюрюлсюн деп тутагъанлар да болажакъ. Шолай разисизликлени оьрчюмеге къоймай оьтгермек учун сизин министерлик не эте?
– Бирдагъы да такрарлайман, асувлу ишлейген предприятиелеге четим этилмей. Уьстевюне, харж ва оьзге якъдан кёмек этиле. Неге тюгюл, ерлерде адамланы ишге къуршав агьамиятлы масъала экени гьакъда унутма тюшмей. Уьстевюне, белгили себеплеге гёре ерлерде юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар гьар тюрлю ёлларда айры-айры программалагъа гийирилип, федеральный ва республика бюджетлерден де якъланажакъ. Айтмагъа сюегеним, тышдан ташылагъан сурсат маллар булан таъмин этивге четимлик болгъан сонг, шону орнуна ерлерде юрт хозяйство продукцияны оьлчевлерин ва сан янын артдырмаса бажарылмай.
– Имран Садыкъович, бузма тынч, тизме къыйын дегенлей, пачалыкъ предприятиелени кётюрлюкге тарытмайлы, кёмек гётерсе къолай болмас эдими?
– Сёне барагъан предприятиелени янгыртма бажарылмай. Бажарыла буса, янгыртыла. Шолай, бугюнлерде Къарабудагъгент райондагъы «Манасгент» деген ГУП-гъа да, бузмагъа алгъасамайлы, Дагъыстанны Арбитраж судуну янындан гёз къаратылып тура. Демек, кётюрлюкден чыкъма муштарлылагъа да буссагьатгъы вакътиде янашыв башгъа-башгъа.
– Умутсуз ГУП-ланы къысматы, малы-мюлкю, топуракълары дегенлей, нечик болажагъын охувчуларыбызгъа бирдагъы да аян этсек яхшы болмасмы?
– Шону учун республика оьлчевюнде хас комиссия къурула. Шо комиссиягъа буса член этилип мюлкню-топуракъны есилери, загьматчы коллективлени, муниципал къурулувларыны ва бизнес тармакъда чалышагъанлар да гийирилежек. Неге тюгюл, пачалыкъ мюлк ва топуракълар пайдасыз къалмайлы, пачалыкъны, республикабызны хазнасын толтурма тарыкъ. Шону гьисапгъа алып, асувлу ишге къуршалагъанлар пачалыкъны янындан да кёмек булан таъмин этилежек. Шолайлыкъда, илму-техниканы имканлыкъларын къоллап, авур юрт хозяйство ишлени машинлешдирмеге, материл-техника базасын янгыртмагъа да рагьат болажакъ. Кётюрлюкге тарыгъан предприятиелени шону учун харжы, гючю етишмей.
Чалышыву заралгъа токътайгъан пачалыкъ предприятиелени къоюп тургъаныкъ таман. Бугюнлерде шолай умутсуз пачалыкъ унитар предприятиелени (ГУП) малын-мюлкюн инвесторлагъа-маячылагъа ижарагъа бермеге тюшеми деген масъалагъа да къаралып тура.
– Озокъда, ДР-ни экономикасыны оьсювюн чалтлашдырыв – бугюнню аслу масъаласы. Тек шону учун ерлерде халкъны пикрусуна къулакъасып иш гёрсе дагъы да къолай болмас эдими?
– Шону учун, мен уьстде де эсгерген кюйде, хас комиссия къурулуп иш гёрежек.
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
