2015-нчи йылны гьасиллери булан тенглешдирип айтсакъ, 2016-нчы йылда промышленный производствону къадары дагъы да 36,6 процентге къолайлашды демеге ярай. Дагъы да ташдырып айтгъанда, артдагъы 4 йылны ичинде промышленный тармакъда маллар чыгъарывну къадары бизин республикабызда эки керен кёп болгъан.
Демек, Дагъыстанда артдагъы йылларда производство тармакъда оьсюв чалтлашагъаны сезиле. Муна шо саялы да чалт оьсювню къадары недир, промышленный тармакъда не йимик маллар чыгъарыла ва кимлени талаплары гьисапгъа алына деген суал тувулуна. Озокъда, къоллавчуланы!
Бугюнлерде, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, бу йылны март айыны 10-нда Магьачкъалада «Дагъыстанда промышленный тармакъны оьсювюню чалтлашыву гьакъдагъы» «дёгерек столда» да шолай агьамиятлы масъала гёзден гечирилди, мал болдурувчуланы ва къоллавчуланы талапларыны айланасында генг кюйде гьакълашыв болду.
– Промышленный тармакъда мал болдурув булан машгъул тайпалар къоллавчуланы, пачалыкъны пайдаларын якълавну гери урмай, талапларын гьисапгъа алып иш гёрмеге белсенген, – деп башлады оьзюню сёзюн Дагъыстанда «Магьаммат Гьажиевни атындагъы завод» деген ачыкъ кюйде иш гёреген акционер жамиятны генеральный директору Абдулвагьап Папалашев. – Лап да къолай иш чыгъарывну йылларында республикабызны алдынлы промышленный предприятиесинде совет девюрде аслу гьалда уьлкебизни Оборона министерлигини тапшурувларына гёре Дав-Денгиз флотуну гемелерин къурмакъ учун гьар тюрлю къураллар гьазирлене эди. Заводда шо вакъти 1200-ден де кёп адам ишлей эди, гьали эки керен аз болгъан. Айтмагъа сюегеним, гьалиги заманда айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, сан яны тетиксиз производство малланы чыгъармакъ учун усталыгъы ва бажарывлугъу оьр даражалы касбучулар тарыкъ. Тек не этерсен, гьалиги заманда шолай касбучуланы бизге оьз гючюбюз, харжыбыз булан гьазирлемеге герек бола. Бизин республикабызда касбучулар гьазирлейген техникумлар, училищелер ёкъ, оьр охув ожакълар да бизин учун касбучуланы гьазирлемей. Уьстевюне, промышленный тармакъланы къуллукъларын кютеген пачалыкъ банклардан да онгайлы кредитлер алып пайдаландырма бажарылмай. Шо саялы да бизин республикабызда промышленный тармакъда артдагъы йылларда шу деп айтма бир-эки тюгюл эсе янгы предприятие къурулмагъан. Неге тюгюл, модернлешдиривню шартларында янгы индустрияны имканлыкъларындан пайдаланмагъа четим.
Алда къурулгъан заводланы производство гючлерин янгыртывда да модернлешдирив талап этилинегени англашыла. Тек не этерсен, Дагъыстандагъы промышленный предприятиелени барысына да бир йимик пачалыкъны янындан кёмек этилинмей, тапшурувлар берилмей. О саялы да бизге де, айлана якъдагъы талапланы ахтарып дегенлей, асувлу къайдаланы уьйренип, нап-газ тармакъда къолланагъан алатланы, малланы, къуралланы чыгъарыв булан машгъул болмагъа тюше. Неге десегиз, шахтёрлар ва денгиз флот учун чыгъарылагъан алдагъы алатлагъа-къураллагъа тапшурувлар гьалиги заманда болмай.
Шогъар да къарамайлы, артдагъы йылларда Дагъыстанда, гертиден де, промышленный тармакъда оьсювге абатлар алынагъаны тергевню тартмай болмай. Дагъысын айтмагъанда, «Дагдизель» деген акционер жамиятда чыгъарылагъан малланы къадары 3 керен кёп болгъан. Неге десегиз, бу завод аслу гьалда РФ-ни Оборона министерлигини тапшурувларына гёре чалыша. Шо кюйде, аз болсун-кёп болсун дегенлей, «Концерн «КЭМЗ», «М. Гьажиевни атындагъы завод», «Азимут» жамиятлар, «Волна» деген илму ахтарыв институт ва оьзге предприятиелер де эсгерилген министерликден тапшурувлар алып ишлей ва производство натижалары шо саялы да гётериле бара. Промышленный тармакъдагъы предприятиелени арасында «Дагфос», «Стеклопласт», «Мебельснаб», «Глобал-М» деген жамиятларда ва оьзгелеринде мал чыгъарывну къадары бир къадар къолайлашгъаны гьис этилине.
– Гертиден де, промышленный тармакъны оьсювю 2014-2016-нчы йылларда алдагъы йыллар булан тенглешдиргенде чалтлашгъаны тергевню тартмай болмай, – деди Дагъыстанны промышленный ва сатыв-алыв министерлигини промышленност ва инновация управлениесини начальниги Магьамматнаби Муртазалиев. – Оьсювню чалтлашдырывгъа байлавлу юрюлеген гьаракатда бугюнлерде Дагъыстан, савлай Россия оьлчевюнде алсакъ, Алтай Республикадан сонг экинчи ерде. Озокъда, бугюн бизге промышленный тармакъны янгыдан аякъгъа тургъузмакъ учун модернлешдиривню имканлыкъларын къолламагъа тарыкъ бола. Нечик? Шону учун хас федерал программалагъа къошулмакъ муратда гьаракат этмеге герек. Сонг да, инвестиция маяланы пайдаландырывгъа, гьар тюрлю тармакълардагъы фондланы программаларына гирип ишлемеге къыйын. Кредитлени масъаласы четим саялы, бизин республикабызда янгы индустрия паркланы къурувгъа да айрыча тергев берилегени негьакъ болмас деп ойлайман.
Дагъыстан, белгили болгъан кююнде, Россияда дотациялагъа харлы республика гьисапда танывлу. Демек, бизин республикабызда да къоллавчулар яшавну онгайлыкъларындан артда къалмасын учун налог базаны беклешдирмесе бажарылмай. Налог базаны беклешдирив буса Дагъыстанны баш налогчусу Умахан Жабрайылов да айтгъанлай, заводланы, фабриклени къуруп, иш ерлер болдуруп, промышленный тармакъны производствосун гётермесек, налогланы жыйывну башын толтурмагъа четим болажакъ. Муна шо саялы да промышленный тармакъны оьсювюн чалтлашдырывну масъаласына Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатипов да айрыча тергевюн бакъдыра демеге ярай. Ол гьали-гьалилерде ДР-ни Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында да ачыкъдан айрыча хат булан эсгере: «Республикабызны экономикасыны оьсювюн гьисапгъа алып, янгы индустрияны имканлыкъларын къоллап дегенлей, модернлешдиривге гёчмесек бажарылмай. Озокъда, шо масъаланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун, промышленный тармакъда мал болдурувну къолайлашдырмакъ муратда билимлени ва маданиятыбызны камиллешдиривден де кёп зат гьасил болагъаны гьакъда унутмагъа тюшмей».
– Гьар къайсы жамиятда да, пачалыкъда да гючлю экономиканы баш шарты промышленный производство болагъаны гьакъ, – деди, оьз пикруларын аян эте туруп, ихтиярлары дазуландырылгъан акционер (ООО)жамиятны башчысы Музакир Шихсайитов. – Озокъда, бизин пачалыгъыбыз бир жамиятдан башгъа жамиятгъа гёчеген вакътиде, базар экономиканы девюрюнде, айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, оьзге предприятиелер булан тогъатартыв гьажатлы. Ёгъесе, къоллавчуланы-алывчуланы сан яны рази къалдырагъан маллар булан таъмин этмеге къыйын. Бизин предприятиеде аслу гьалда орамлагъа, заллагъа тутагъан плитка ва шолай да мебелни гьар тюрлю журалары гьазирлене. Айтмагъа сюегеним, кадрланы-усталаны масъаласын оьзюбюз чечебиз, шоланы барысы да – ерли ватандашлар. Сынав алышдырмакъ учун тыш пачалыкълагъа бармасакъ да, тек Татарстан, Краснодар край булан байлавлукъ юрютебиз. Демек, ич имканлыкъланы къоллап доланабыз. Шону учун бизде болдурулагъан малланы оьзюне токътайгъан багьалары да гётерилмей.
Тюзюн айтгъанда, налог политика савлай уьлкебизде йимик бизин республикабызда да промышленный тармакъ оьсгенни сюе бусакъ, камиллешдиривню талап эте. О саялы промышленный тармакъдагъы предприятиелердеги алдынлы сынавгъа, алимлени пайдалы таклифлерине аркъа таяма къаст этемен. Мен ойлашагъан кюйде, гьалиги заманда бизин республикабызда печат къуралланы янындан да шолай сынавну пайдаландырывда толу тергев берилмей. Неге десегиз, оьтген девюрде гьар къайсы газетни ачып къарасанг да, биринчи бетин промышленный тармакъгъа багъышланып язылгъан къысмалар (колонкалар) ача эди, аналитика макъалалар да биринчи бетлени безейгени эсимде. Айтмагъа сюегеним, маълумат къураллагъа да, промышленный тармакъда тувулунгъан гьаллардан баш къачырмай, охувчуларына аян этмеге герекдир.
Гертиден де, белгили болгъан кюйде, гьар къайсы пачалыкъны яда буса айрыча регионну алып къарасакъ да, налог базаны 42 проценти тувра промышленный тармакъ булан байлавлу. Бузма тынч, тизме къыйын дегенлей, айлана якъдагъы къытлыкъны шартларында промышленный тармакъны янгыдан аякъгъа тургъузмагъа тынч тюгюл. Айтмагъа сюегенибиз, лап да къолай йылларда Дагъыстанны промышленный тармагъында умуми регион мал чыгъарывну 10 процентге ювугъу болдурула эди. Белгили себеплеге гёре, промышленный производство кётюрлюкге тарып, тас этивлеге ёл берилди. Гьалиги чалт оьсювню къадары недир? Республикабыздагъы умуми регион мал чыгъарывну 5 проценти промышленный тармакъны производствосундан гьасил бола.
Къ. КЪАРАЕВ.
Суратда: «дёгерек столну» ортакъчылары.
