– Агьмат Абдулмежитович, Къарабудагъгент районну халкъы тезден берли аслу гьалда юрт хозяйство булан машгъул болуп гелген. Юрт хозяйствону тармакъларында къайратлы загьмат тёкген адамлар да аз тюгюл. Бир башлап адамны баш рызкъысы гьисапланагъан ашлыкъ болдурувда натижалар нечикдир?

 

– Яман тюгюл. Оьзге ерлерде йимик, бизде де  топуракъны СПК-лар, сабанчы-фермер хозяйстволар, ижарачылар, онгача хозяйстволар  ишлетелер. Гетген йыл бизин районда 7660 гектар ерге гюзлюк­лер чачылгъан эди. Кёбюсю участкалагъа биринчи даражалы сайламлы урлукълар чачылды. Натижада районну оьлчевюнде гьар гектар ерден орта гьисапда 24,5 центнер тюшюм алынды. Айры-айры сабанчы-фермер хозяйстволар, ижарачылар буса дагъы да гёрмекли натижалагъа етишмеге бажардылар. Мисал учун алгъанда, Къарабудагъгентде Магьамматрасул Зайнутдинов башчылыкъ этеген «Виноградарь» деген къурумну членлери 30 гектар ерге гюзлюклер чачып, гьар гектарындан 42 центнер ашлыкъ алдылар. Губденде  Д.Нюрмагьамматов оьзю чачгъан 160 гектар ердеги гюзлюклерини гьар гектарындан 36,8 центнер ашлыкъ алды. «Губден юрт» СПК-да да 679 гектар ерге чачылгъан гюзлюклени гьар гектарындан 31,6 центнер ашлыкъ алынгъан. Оьтген йыл савлай районда 18 511 тон ашлыкъ алынды. Шу натижада оьзге йыллар булан тенглешдиргенде яхшы деп гьисаплана.

 

– Агьмат Абдулмежитович, сиз нечик ойлашасыз?  Районда 26 минг гектаргъа ювукъ сюрюлеген топуракълар болгъан сонг, адамны баш рызкъысын болдурмакъ учун неге 7660 гектаргъа тюгюл чачылмай къала?

 

 

– Себеплер кёп, районну хозяйстволарыны техникасы эсгиленген. Тюзевлю ишлейген техника ёкъ. Янгысын алмагъа хозяйстволаны акъчасы етишмей. Топуракъ пайлар алгъан ватандашланы да пайлары, техникасы ёкъ саялы, пайдаланмай къала.

 

– Лизингге техника алынмаймы?

 

– Берсе чи алына. Бермей.

 

– Себеби?

 

– Хозяйство хайырлы ишлемей буса, банк акъча бермей. Тюзюн айтсакъ, артдагъы 4–5 йыл районда хайырлы ишлейген хозяйстволар да аз.

 

– Юрт хозяйствону авлакъчылыкъ тармагъы яхшы болса, гьайванчылыкъны гьалы да яхшы болагъаны белгили.  Гьайванчылыкъны гьакъында не айтмагъа боласыз?

 

– Озокъда, районну хозяйстволарында совет гьукуматны вакътисинде йимик уллу гьайванлар кёп тюгюл. Онгача хозяйстволарда, айры-айры   оьзбашына чалыша­гъанларда таман чакъы уллу  гьайванлар бар. Тюзюн айтса, жан оьсдюрювде, жан эт болдурувда район алгъа бара. Оьтген йыл районда болдурулгъан 14 минг тон этни 9 минг тону жан эт эди. Къалгъаны – гьайван эт.

Ватандашлар жан оьсдюреген фермалар къурмагъа уьйренгенлер. Шо саялы жан эт болдурув бары да юртларда бар. Жан оьсдюрмеге уьйренгенлер де кёп.

 

– Алдын заманларда районну экономикасын юзюмчюлюк де гётере эди. Гьали нечикдир?

 

– Юрт хозяйствону юзюмчюлюк тармагъы, гертилей де, районну экономикасын гётерип гелген. Янгыз Къарабудагъгент юртдагъы «Танг» совхозну 1800 гектар ерде юзюмчюлюклери бар йыллар да болду. Манасгент посёлокдагъы «Манасгент» совхоз, И.Къарабудагъовну атындагъы  СПК, Уллубийавулдагъы совхоз районну экономикасын гётеривде айрыча кёмек эте эдилер. Шо саялы районну экономикасында юзюмчюлюк тармакъ аслу ер тута эди. Амма 2012-нчи йылны къышында болгъан сувукълукълар юзюмчюлюкге бек зарал гелтирди. Шону натижасында янгыз тюшюмню тас этип къоймадыкъ. Тюшюм береген юзюмлюклер аз болду. Буссагьатгъы вакътиде районда 1045 гектар ерде юзюмлюклер къалгъан. Шо гектарлардан оьтген йыл 8029 тон юзюм алынгъан.

Сабанчы-фермер хозяйстволар, ижарачылар оьтген йыл татли емишин артдырмагъа къаст эте туруп, гёрмекли уьстюнлюклеге етмеге бажардылар. Мисал учун алгъанда, оьзюне З.Абдуллагьатов башчылыкъ этеген «Шанс» деген фермер хозяйство юзюмлюклерини гьар гектарындан 160 центнер юзюм  жыйгъан ва заводгъа 500 тон юзюм тапшургъан.

Уллубийавулдагъы СПК-ны «Виноградарь» деген оьзюне Адав Имакъов башчылыкъ этеген фермер хозяйствосу юзюмлюклени гьар гектарындан 150 центнер юзюм жыйгъан. Озокъда, районну бары да бёлюклеринде юзюмлюклени гектарларын артдырмакъ учун иш юрюле. Янгы юзюмлюклер 2014-нчю йылны ахырына 485 гектаргъа артажакъ.

 

– Емиш береген бавланы гьакъында не айтмагъа боласыз?

 

– Артдагъы 8–10 йылны ичинде ра­йонда емиш береген бавланы гектарлары да айрыча кемиген. Буссагьатгъы вакътиде районда емиш береген бавлар 483 гектарда тюгюл ёкъ. Гьалиден 15 йыл алда янгыз Къурбукидеги СПК-да 500 гектаргъа ювукъ алма, гьармут, баъли бавлар бар эди. Озокъда, 2015–2016-нчы йыллагъа къурулгъан план булан емиш бавланы  гектарлары да айрыча артажакъ.

 

– Агьмат Абдулмежитович, оьтген йыл юрт хозяйстводан алынгъан пайда нечик болду?

 

– 2013-нчю йыл районну хозяйстволары он бир программаны яшавгъа чыгъарывда загьмат тёкдюлер. Натижада план булангъы 86,9 миллионну орнуна, 100,3 миллион манатны къадарында гелимлер алынды. Эгер болдурулгъан тюшюмню заманында сатмагъа ер болгъан буса, гелимлер дагъы да кёп болар эди.

 

– Оьтген йыл гюзде бу йылны гьисабына 10056 гектар ерге гюзлюклер чачылды.

 

– Мен эсгерген плангъа гёре, 2014-нчю йылгъа гёз алгъа тутулгъан ишлер кёп. Шоланы бирлерин эсгерип къояйым. «Герейтюз» деген агрофирма Чехиядагъы «Пак» деген фирма булан бирликде болдурулгъан юзюмню  ишлетмек учун 450–500 миллион манат харж этме сюе.  Ишлетилген юзюмню оьлчевю 3 минг тон болмагъа герек. Къуш фабрик «Элдама» производствогъа 55–60 миллион манатны къолламагъа токъташгъан. Йылда 5 минг тон жан эт болдурмагъа умутлу.  Уьстевюне, гюнде 10–15 тон этни ишлетип болагъан завод къурмагъа да токъташгъанлар.

Юзюмлюклени гектарларын артдырывну 2013–2020-нчы йылгъа ерли къурулгъан планы бар. Шо плангъа гёре юзюмлюклени гектарлары  2020-нчы йылгъа 4765 гектаргъа артмагъа герек. Емиш бавланы гектарларын да 2020-нчы йылгъа 4850 гектаргъа етишдирмеге сюебиз.

 

– Къарабудагъгент  районну овощчулары да алдын заманларда ал сыдыраларда бола  эди. Гьали нечикдир?

 

– Гьали де районлулар овощчулукъ тармакъда оьзлени загьматы булан яхшы натижаланы къолда болдура. Мисал учун алгъанда, Къарабудагъгент юртда овощчулар Жалал Гьажиев, Пахрутдин Мамаев,  Магьамматрасул Къайырбеков, Абдулмажит Гьажиев, Аданакъ юртдан Салим Гьажиев, Дёргелиде Паражитдин Татаев, Уллубийавул юртда Арсланхан Османов бажарывлу овощчулар ва гьар йыл натижалы ишлейлер.

Районну оьлчевюнде ябыкъ топуракъда (теплицаларда) овощлар оьсдюрегенлени санаву да йылдан-йылгъа арта. Бугюнлер районда 30 гектаргъа ювукъ ерде ябыкъ топуракъларда (теплицаларда) овощлар оьсдюрюле.

 

– Белгили болгъаны йимик, 2014-нчю йыл Россия Федерацияда Маданиятны йылы деп белгиленген.

 

– Белгиленген. Биз де шондан хантав  тюгюлбюз. Маданиятны ишин жанландырывда биз школаланы муаллимлерине, клубланы ва китапханаланы ёлбашчыларына айрыча аркъатаяйбыз. Неге тюгюл, школаланы муаллимлери охувчуларын да къуршаса, клубланы ёлбашчылары да юртлу пагьмуланы  концертлеге къуршаса, гьар оьтгерилген ёлугъув, ахшамгъы ёлу­гъувлар жанлы оьтежеги белгили. Озокъда, ерли администрацияланы ёлбашчылары да ортакъчылыкъ этмеге борчлу.  Китапханаланы ёлбашчылары да оьзлени конференцияларында оьсюп гелеген наслуну  патриот ругьда тарбиялавда терен маъналы асарланы къолласа, алгъа салына­гъан масъала яхшы чечилежекге шеклик ёкъ. Ра­йонда маданият центр къурулажакъ.

Ёлугъувланы, шатлы ахшамланы оьтгермек учун ер де тарыкъ. Кёбюсю юртларда клублар да ёкъ. 2013-нчю йыл районну 18 школасында 10 предмет кабинетлер, 3 медицина кабинет къурулду. Районну 11 школасына охутув алатлар берилди. Этилген ишлер  дагъы да  бар. Этилмеге герекли ишлер де аз тюгюл. Лап да аслусу, бу охув йылны башындан тутуп, бары да школаларда, биринчи класдан башлап, янгы программалар булан орусча охута. Яшлар бавлары бар юртларда яшлар юрт ерлерде де аз-кёп орус сёзлени билмеге имканлы. 

Гьалиге райондагъы Ленингент, Къакъамахи, Сираги, Янгы Паравул юртларда яшлар бавлары ёкъ. Озокъда, муаллим дарслар берер. Амма яшлар орусча айтылагъан дарсны англармы? Бу темагъа школаланы дирекциялары ва районну билим берив управлениесини касбучулары жавап берме болса да, эсгерилген юртланы бирлеринде сама яшлар бавларын ачмагъа гьаракат этмеге бизин борчубуз.

 

– Районну халкъыны савлугъун болдурув нечикдир?

 

– Райондагъы медицина къурумлар республиканы Савлукъ сакълав министерлигине берилгенли эки йыл бола. Амма унутмагъа ярамай, халкъны савлугъун болдурувда медицина къурумланы ишини сан янына биз де тергев беребиз. Районну халкъыны савлугъун болдурагъан район больница яхшы иш гёре. Бу больницада 174 аврувгъа ер бар.  Районда 4 участка больницада ишлей. Гьар участкада  45 адамгъа бирче къуллукъ этмеге имканлыкъ да бар. Ра­йондагъы 7 амбулаторияда да сменада 218 аврувгъа къуллукъ этмеге имканлыкъ болдурулгъан.  Сонг да алты фельдшер-акушер пункт аврувланы къабул эте.

 

– Районда яшланы ял алывуна нечик агьамият бериле?

 

        – Оьтген 2013-нчю йыл охувчу яшланы язбашгъы каникулларында, район администрацияны кёмеги булан «бешге» охуйгъан 50 охувчу Волгоград шагьаргъа экскурсиягъа бардылар. 200 охувчу Нальчик шагьарда савлугъун яхшылашдырдылар. 2017 яшёрюм лагерлерде ял алма болдулар. Оьмюрю 18 йылдан 30 йылгъа ерли чагъындагъы 293 жагьил загьматгъа къуршалдылар.

 

– Агьмат Абдулмежитович, берген баянлы­гъыгъыз саялы сизге баракалла.

 

– Сизге де баракалла.

 

Лакъырлашывну язгъан 

М.ОСМАНОВ.