Топурагъындан эсе таву-ташы кёп Дагъыстанда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар азындан, 5 миллион гектарланы къуршай. Бузма тынч, тизме къыйын деген кюйде, алдагъы уллу юрт хозяйство предприятиелер, кооперативлер, колхозлар, совхозлар тозулгъандан сонг ортакъ байлыгъыбыз болгъан авлакъларыбызны къоллавну масъаласы да къыйынлашды. Лап да яманы – минглер булангъы загьматчылар, касбучулар, оьз ишинден айырылып, къазанчсыз-хайырсыз къалып, къыйынлыкълагъа тарый башлады. Шолайлыкъда, топуракъланы пайдаландырмакъ учун гьажат болагъан аслу имканлыкълар къолдан чыкъды ва юрт хозяйство оьсюмлюклер чачылгъан уллу тарлавларда тийишли агротехника чараланы оьтгермеге четимликлер кёп болду.
Тюзюн айтмагъа герек, артдагъы йылларда къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан яшавгъа къайтармакъ муратда асувлу чаралар да гёрюлмей тюгюл. Лап да аслусу, гьалиги заманда «Агропромышленный тармакъны асувлулугъу учун» деген милли борчну яшавгъа чыгъармакъ учун ерлерде гьаракат гючленип тербей.
Озокъда, тюрлю-тюрлю даражасы булангъы топуракъланы толу кюйде къолламакъ учун, бир башлап бар чакъы топуракъланы дазуларын дурус токъташдырып, ерлерде разисизликлер тувулунмайгъан кюйде тюз этип белгилемесе бажарылмай.
Шону учун Дагъыстанны Гьукуматыны 2018-нчи йылдагъы къарарында эсгерилгени йимик, адамланы ва шолай да коллективлени, жамиятланы, идараланы ва оьзге къурумланы еслигиндеги мал-матагьны ва топуракъ байлыкъланы гьисабын ва дазуларын толу кюйде аянлашдырма деп тапшурув берилгени де англашыла. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, къоллавдан чыгъып, бош къалгъан ерлени республиканы инвестиция топуракъ фондуна гийирмек учун алгъасавлу кюйде чаралар гёрюле. Неге десегиз, гьалиги заманда топуракъ байлыкъларыбызны асувлу кюйде къолламакъ учун экология маънасы булангъы талапланы, демек табиатны къорувну гёзден салып къоймагъа ярамай. Ёгъесе, юз, минг йылланы боюнда пайдаландырылып гелген сабанлыкъланы ва шолай да отлавлукъланы къысматына байлавлу ерлердеги разисизликлер де кем болмажакъ.
Айлана якъда гёчювюл топуракъланы къоллавну масъаласына байлавлу тувулунагъан къаршы турувланы гьисапгъа алмаса да бажарылмай. Шону учун эсгерилген бойларда топуракъланы гьисапгъа алып, оланы ким ва нечик къоллайгъанын ачыкъгъа чыгъармагъа заман болгъан. Оьтген йылда шо муратда не йимик ишлер этилген деген сорав тувулуна.
Белгили болгъан кюйде, хас законгъа гёре Дагъыстанда гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары республика еслигинде деп санала ва Дагъыстанны мал-матагь ва топуракъчылыкъ байлыкъларына байлавлу масъалалагъа къарайгъан министерлигини ихтыярында.
Тюзюн айтгъанда, шо тайпа топуракъларыбызны-отлавлукъларыбызны бугюнгю къысматы рази къалдырмай. Неге десегиз, эсгерилген бойларда узакъ болжаллыкъ ижарагъа сабанчылагъа ва кооперативлеге пайланып берилеген ерлер асувлу кюйде къолланмай. Айтагъаным, шолай топруракъланы оьз пайдасы учун къолламакъ муратда арагъа уьчюнчю адамлар да сугъула. Топуракълар нечик къоланагъанын тергевге алмакъ учун гёрюлеген чараланы натижалары аян этегени йимик, гёчювюл гьайванчылыкъгъа деп токъташдырылгъан топуракълар, отлавлукълар зараллана. Гьайван-мал сакълайгъанны орнунда энни бир тайпалар асрулар бою отлавлукълар учун къолланып гелген ерлени сюрюп бахчалагъа айландыргъан ва шолай да ем оьсюмлюклер чачмагъа тарлавлар этген ва башгъалары.
Лап да яманы, гьайван-мал юрюйген хас чубурув ёллар талам-такъыш болуп, уьстевюне, къошум гьакълар артып транспорт учун бюджет маялар да къолдан чыгъарылагъаны. Демек, сиривлер, тувар гёчюрюлеген ёллар талавургъа тарып, гьайванчылар учун сатып ёл алгъан даражагъа етишип туралар.
Дагъыстандагъы гьайван-малны санаву артдагъы йылларда артып тербейгени де белгили. Гьалиги заманда туварны гьакъында айтмагъанда, янгыз къой сиривню баш санаву 5 миллионгъа етишип тура. Айтмагъа сюегеним, оланы санавун артдырыв булан дазуланмайлы, олар – гьайванлар ва гьайванчылар къайда ва нечик мадар этегени гьакъда теренден ойлашмагъа тюше. Ёгъесе, къышы-язы булан тюзлюк бойда сакъланагъан къой сиривлер, туварлар топуракъланы дангыл-хумлукълагъа дёндюрежек ахыры бир гюн.
Савлай Дагъыстанда алдагъы заманларда гьайван-мал тюзден тавлагъа ва тавлардан къышлыкъгъа тюзге гёчюрелеген ёлланы умуми узунлугъу 3 минг чакъырымдан кем тюгюл эди. Тек энни шо чубурувланы иши де бырыкълашгъан. Айтагъаным, республикабызны 39 районундан ва 6 шагьарындан оьтеген шо чубурув бойланы хыйлы ерлери еленген. Шоланы дазулары пачалыкъны янындан токъташдырылып, гьалиден 65 йыллар алда белгиленсе де, гьалиги заманда пайдаландырывну низаны акъсайгъанын гёз алгъа гелтирип ерли муниципал къурулувлар кемчиликлени алдын алмагъа алгъасамайгъаны тамашагъа къалдыра.
Шолай кемчиликлер буса Хасавюрт, Къызылюрт, Хумторкъали, Къаягент, Магьарамгент, Буйнакск, Къазбек районланы топуракъларында да къаршылаша десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
