яда Яшавну кюрчюсю – загьмат

Бир вакътиде бизин адамлар Тюмен бойлагъа ёл салды. Оьзлер барып ерлешгенде, башгъаланы да чакъырды. Арадан 20-30 йыллар гетгенде, оланы санаву минглерден оьтдю, гьатта миллет-миллет болуп яшайгъан айры юртлар болду.

Темиркъазыкъ бой къагьрулу табиатлы ерлер, шонда гючлю ругьу болмаса, ишлеме ва яшама да бек къыйын деп айталар. Шолар башлап бир-эки йылгъа деп бара ва сав оьмюрюне къала, шо къагьрулу бойну гесеги болуп токътай.

Темиркъазыкъгъа ишлеме гетгенлер аз сёзлю адамлар, олар кёп ишлеп, аз сёйлеп уьйренген, тек даим чабывда. Шолай этмесе, яшав болмай. Биз оьзюню гьакъында айтма сюеген Гьажи Абдуллатипович Амирханов да шолайлардан. Ол агьлюсю де булан Саха-Якъутияны Усть-Янск районуну Тумат деген посёлогунда яшай.

Гьажи Амирханов – къумукъ улан. Ол 1964-нчю йылда Хасавюртда тувгъан. Шагьардагъы школада 8 класны битдиргенден сонг, ПТУ-гъа тюше. Шонда тракторист-машинист касбуну алып, Совет Армияны сыдыраларына чакъырыла. Ол оьзюню асгер борчун Монголияда кюте. Шондан къайтгъанда ол комсомол путёвка булан Темиркъазыкъгъа барма сюе. Атасы Абдуллатип ва анасы Патимат яшланы уллусу оьзлер булан тургъанны сюйсе де, уланны ёлуна тогъас болмайлар.

Гьажи ишлемеге деп Саха-Якъутияны Депутатский комбинатыны бульдозер-трактор паркына йибериле. Башлап ондагъылар улангъа шекли къарай: шо йылларда исси ерлерден гелип, ишлеп, бу сувукъ элде узакъ турагъанлар аз болгъан. Гьажи сувукъгъа къайпанмай, оьзюн сав-саламат тута, тапшурулгъан ишни тындырыкълы эте.

Сувукъ якъларда адамланы бир аслу ва чечме къыйын масъаласы бар, шолар да – ёллар. Ачыкълашдырып айтса, шо якъларда бир ерден башгъа ерге барма бек къыйын. Къышда – боран ва терен къар, язда буса – уллу кёллер. Гьажи шо масъала булан ишлеме башлагъан биринчи йылында таныш болгъан. Ону 1985-нчи йылдан берли темиркъазыкъ бойланы ёл салывчусу деп таный. Ишни сюеген, бир де эринмейген Гьажини къайсы иш къурум да алма сюе, неге тюгюл де ол бир ишден де къоркъмай.

Гьаракатчы ва къайсы ишни де этме гьазир уланны «Северный» деген артелге вездеходну гьайдавчусу этип ала. Артель бузулгъандан сонг, ол орманлыкъ хозяйст­вогъа чыгъа. 1990-нчы йылларда Гьажи Абдуллатипович совхозда механик болуп ишлеме башлай. Шо гюн-бугюн ёл масъалалар олсуз чечилмей.Ол бу юртда ерли администрациягъа савгъат этилинип берилген «Гепард» деген машинни ишлете.

–Яшавну кюрчюсю – иш, – деп бола Гьажи. – Мен бу бойлагъа гелгениме бир де гьёкюнмегенмен. Мен бу янны ушатдым, адамларын да, табиатын да, ишимни де. Ерли адамлар мени оьз адамы йимик къабул этди, табиатны аламатлары булан таныш болдум. Башлап мен бу сувукъ ерлерде адамлар нечик яшап бола деп ойлаша эдим, бара-бара мен ону сигьрулу сырларын билдим, шо заманда магъа бу янда яшама енгил де болду, сюйме де сюйдюм.

Гьажи бу янгъа гелип бир йылдан ерли Людмила деген эвенка къыз булан таныш бола ва муна 33 йыл татывлу агьлю де къуруп яшай. Олар уьч уланны оьсдюрген. Къатыныны къызардашы гечингенде ондан къалгъан къызны да сакълама оьзюне алгъан ва къызы этип тарбиялагъан.

Ону уллу уланы Сиражудин асгер борчун битип къайтгъанда Усть-Янск районуну ич ишлерини уголовный розыск бёлюгюнде ишлеп тура, гьали шонда – экология къуллукъну начальниги. Экинчи уланы Абдуллатип де асгерде къуллукъ эте ва къайтгъанда Росгвардиягъа ишге тюшме сюе. Гиччи уланы Темирхан Хабаровск шагьарда университетни битдирген ва юрист болуп ишлей. Къызы оьр охув ожакъда охуй. Бу агьлюню авлетлери дослукъда-татывлукъда оьсген, гьали оьзлени агьлюлерин де шолай тарбиялай.

Гьажи Амирханов бу бойларда яхшы ишлей ва 4 авлетни оьсдюрген деп танывлу тюгюл, ол оьзюню пагьмусу булан танывлу. Ол – тувмадан механик, конст­руктор ва бажарывлу инженер. «Оьр билими болгъан буса, ол не даражагъа да етер эди», – деп бола ону булан ишлейгенлер. Гиччиден берли техниканы сюеген Гьажи гьар заман бир янгы зат ойлашып чыгъара.

Башлап комбинатгъа гелген вакътиде де ол шынжыр дёгерчикли техникада ишлеген. Шолар темиркъазыкъ бой учун тындырыкълы этилмегенни гёрген Гьажи, шо заманлардан берли оланы камиллешдирмекни гьакъында ойлаша. Запас частлар ёкъ экенге, шо техника узакъ заман ишлемей тура. Муна шолай вакътилерде Гьажи башгъа машинни запчастын булагъа къурашдырып, къыйышдырып ишлетеген гезиклер кёп болгъан. Машин заводда чыкъгъан буса да, ол оьзю ойлашып, шо машинге бир затлар къоша ва бу сувукъ бойлар учун башгъа машинлер тарыкъны айта.

1988-нчи йылларда орманлыкъ хозяйствогъа чыкъгъанда да шо ишин ташламай. Мунда ол ЗИЛ марка машинни коробкасын МТЗ маркалы тракторгъа сала ва шону да «ГАЗ -66» машинге сала. Шо машин кёп йыллар бир тетиксиз ишлей. Гьажини ою заводгъа етише, шо йылдан сонг заводда машинлени бу ойлашгъан кюйде чыгъара.

1990-нчы йылларда бары да ерге йимик булагъа да къыйын бола. Иш къурумлар ишлерин токътата, бирлери кётюр бола, бирлери бузула. Гьажи буса оьзюню техникагъа гьаваслыгъын артдыра, башына янгы-янгы ойлар геле ва шоланы яшавгъа чыгъарма имканлыкълар бола. Озокъда, шо йылларда Гьажиге запчастлар етишмей, этген машинлерин сынамакъ учун бензин болмай. Шогъар да къарамай, ол оьз къолу булан бир янгы машин жыйма башлай. Башлап бугъар сынав етишмей, башына гелеген ойланы яшавгъа чыгъарма да къыйын бола. Тек ол къайпанмай ва мурадына етише. 1991-нчи йылда ол оьзюню биринчи вездеход машинин къура ва сынап къарай. Шондан сонг ол шо къайда машинлени дагъы да яхшыларын ва онгайлыларын жыя.

Шо биринчи этген машини буса гьали де базада эсделик йимик тура. Ол этген машинлер ёл ёкъ ерлерден де сан да этмей чыгъа. Йыракъдагъы ёл бузулгъан ерлеге Гьажи этген машинлер кёп керенлер баргъан, ёлда батылып къалгъанланы къутгъаргъан, гьатта йыракъ сапаргъа чыгъагъан машинлени узатып тургъан.

Шо йылларда ол агьлюсю Людмила Гавриловна булан «Темирхан» деген сабанчы хозяйство къура. Шо хозяйствосунда олар сатыв-алыв ва адамланы ташыв булан машгъул болалар. Арадан 7-8 йыл гетип, олар бузулгъан ва техникасын сатагъан хозяйстволардан техника ала туруп, уллу автопарк къура. Шо йылларда адамланы ари-бери ташыйгъан техника юрюмей токътагъан болгъан. Буланы автопаркы шо масъаланы да чече.

Бугюнлерде «Темирхан» – оьзюню аты ва хаты булангъы хозяйство. Буларда гьали къайсы юкню ташыма ва юклеме де болагъан техника, бизде ва тыш пачалыкъда чыкъгъан тракторлар, Саха-Якъутияны не юртуна да барып болагъан вездеходлары ва мотор къайыкълары бар. Бир-бир машинлеринде электростанция, токар станоклары, гьатта котельныйы да бар. Къышда бу хозяйствону техникасы йыракъ-ювукъ юртлагъа кёмюр ташый, яйда буса ёлларда хатабалагь болгъанлагъа кёмек эте, къурулуш ишлерде ортакъчылыкъ эте.

2000-нчи йылда Гьажи ПАЗ автобусну кюрчюсюнде вездеход къура. Ол шону булан да районну юртларына адамлар ташып ишлей. Автобусну ичин исси эте, телевизор, видео, радио сала. Сюйгенлеге ятма ерлер де этген. Шо адам ташывну да ол учуз багьада юрютюп тургъан. Шолай автобуслар районгъа бек тарыкъ буса да, дагъы да кёп болсун деп артына чыгъып бирев де къарамай. Артындагъы йылларда бир къолдан «Устьянец» деп ат тагъып, янгы вездеход эте. Къышлыкълардагъы юртлагъа багъып биринчи Гьажини машини ёл сала, ону арты булан авур юклю машинлер юрюй. Олагъа не чакъда да юк алып барагъан, Саха-Якъутияны къубагийик сакълайгъан ерлерине янгыз Гьажи Амирханов этген машинлер барып бола.

Шондан сонг Гьажи, «Болат» деп ат тагъып, дагъы дюньяда ёкъ къайдадагъы вездеход къура. Ол машинни нечик этгенни айтмай, тек вездеход «ГАЗ-66», «ГАЗ-53», «Урал», «К-700» маркалы машинлерден, трактордан этилинген.

Булай машинни заводларда неге чыгъармай деген ой гелме де бола. 5-6 йыллар алда Гьажини де алып районну башчысы Новгородгъа да, сонг Горькийни атындагъы заводгъа да баргъан. Шонда булар «Болат» деген машин ишлейген ва юрюйген кюйню видеосун да гёрсетген. Ондагъы белгили инженерлер де Гьажи машинни ойлашгъан кюйге бек тамаша болгъан, тек шону заводда чыгъарма рази болмагъан. Булагъа савгъатгъа «ГАЗ» маркалы 2 машин берген. Гьажи шолардан оьзю ойлашагъан кюйдеги машинлер этген. Шолай машинлер 2,5 тон юк алып республиканы не ерине де бара. Россияда шолай тенги ёкъ машинни этмек учун гьали де бир завод да урунмагъан.

– Мен олай машинлени оьзюм де жыйып боламан, – дей Гьажи Амирханов. – Магъа районну башчысы машинлер жыймакъ учун уллу устахана да берген, тек артдагъы йылларда запчастлар къыт болуп къалды. Бир-бирлерин Белоруссиядан ва Украинадан ала эдим. Гьали шоланы бирлерин оьзюбюз станокда этме борчлу болабыз. Шо буса заманны ала.

– Гьажи уллу охув ожакъланы битмеген, тек ол бек пагьмулу инженер, огъар гьакъыл Аллагьдан таба гелген, – дей ону булан 20 йылдан да артыкъ бирге ишлейген Игорь Николаевич Даидюк. –Бары да пагьмулу адамланы йимик, огъар ой юрюп барагъанда гелип къала. Ол уллу чертёжлар этип турмай, барын да башында сакълай ва бир-бир четим масъалаланы эпсиз тамаша кюйде чече. Гьали ойлашгъан машини кёллерден де юзежек, балчыкълы ерлерден де юрюжек ва терен къарлардан да оьтежек.

Озокъда, ол янгыз мунча ишни этип болмас эди, эгер де айланасында муну англайгъан, не ишни де этип болагъан алтын къоллу механиклер Василий Гнатюк, Дмитрий Дерепятин, Муслим Абдулмуслимов, Анатолий Шаповалов ва башгъалары бар. Оланы машинлерин тюрлю-тюрлю ерлеге фестиваллагъа ва конкурслагъа чакъыра. Биринчи ерлени ала, тамаша болалар, тек иш дагъы ари гетмей.

Бугюнлерде «Темирлан» – уллу хозяйство. Огъар уллу аваралары булангъы ишлени тапшура. Гьали олар «Усть- Куйга – Депутатский» деген федерал ёлну онгаралар ва уллу кёпюрню этивге кёмеклеше. Бош заманы болгъандокъ, янгы машинлени къурувну да давам этелер.

Оьзюню гьалал иши учун Гьажи кёп баракаллалар алгъан. Шолар язылгъан газетлер ва кагъызлар бир чумадан чы бардыр. Шоланы «Заря Яны» деген газетде охуйбуз: «2012-нчи йыл I8-нчи декабр­де ёл къурумдан Усть-Янск районуну администрациясына Усть-Куйга деген посёлокдан чыкъгъан адамлар булангъы машин барагъан ерине етишмеген ва федерал ёлну Барс деген бёлюгюнде токътагъан деген хабар геле. Шо маълуматны алгъандокъ, администрация Гьажи Амирхановгъа тилеп гелелер. Чакъ сувукъ экенге де къарамай, айлана борандан гьаран гёрюне буса да, ол вездеход машини булан адамланы къутгъарма гете ва 110 чакъырым ариге барып, барын да сав-саламат алып геле».

Гьалиги девюрде адамлагъа юрек яхшылыкъ етишмей, адам аралыкълар, къылыкъ ва кёмек къолун узатагъанлыкъ тайып бара. Шо яндан алгъанда, бизин къумукъ улан этеген инсаплы ишлер о яндагъыланы тамашагъа къалдыра.

Башгъа адам болгъан буса, шо бойлагъа да барып, шондан къыз да алып, 30 йылдан да артыкъ яшап, ерли адамлагъа тезден дёнген болажакъ эди. Ол янгыз буса да, бир де къумукъ хасиятын ташламагъан, бары да авлетлерине къумукъ атлар да тагъып, гиччи уланыны атын къургъан хозяйствогъа да берип, абуру-сыйы булан яшап тура. Булай даражадагъы адамлар «ханына салам бермей юрюй», тек Гьажи гьар заманда да айланада­гъылагъа йымышакъ ва исси даражада янаша. Шо гючлю сувукъ бойлар буса да, Гьажини адамлагъа бакъгъан сюювюн «бузлатма» болмагъан. Гьали-гьалилерде огъар «Усть – Янск районуну гьюрметли ватандашы» деген сыйлы ат да берген. Шолай уланларыбыз булан биз оьктем болма герекбиз!