Зор пачалыгъыбызны совет девюрю къайыргъа салынгъан кюрчюдей жаваплы къуллукъланы башын тутгъан гьарамзадаланы айыбындан, батып-дёнюп болмагъандай ёкъланды. Озокъда, бузма тынч, тизме къыйын экенин бирибиз де англамай тюгюлбюз. Гьалиги демократияны заманында янгыртывлар, тюрленивлер гёз алгъа тутулгъан натижаланы бермейгени къайсыбызны да теренден ойлашдырмай болмай.
Халкъыбызны бузулгъан яшавун, турушун янгыдан аякъгъа тургъузма четим экени де гьар абатда деген кюйде ачыкъ болуп гёрюне. Неге десегиз, бу гьалиги базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде айлана якъда тувулунгъан талапланы гьисапгъа алмасакъ бажарылмай. Муна шо саялы да республикабызны районларында ва шагьарларында социал-экономика масъалаланы ёрукълашдырывда яшавну онгайлыкъларындан, байлыкъларындан артда къалмас учун ерли халкъланы милли мердешлерин, саниятларын оьсдюрювге янашывну яхшылашдырмакъ муратда асувлу ёлланы, загьмат тёгювде ва гьакъ тёлевде хайырлы къайдаланы танглав агьамиятлы.
Къаягент районну экономикасында алда йимик гьалиги заманда да юзюмчюлюк аслу ва хайырлы тармакъ гьисапда пайдаландырылагъаны гьис этиле. Яшырмагъа негер тарыкъ, янгыртывланы вакътисинде халкъгъа иш де, къазанч да берип гелген хайырлы тармакъда хыйлы-хыйлы имканлыкълар къолдан чыгъарылды. Шолайлыкъда, минглер булангъы гектарларда юзюм бавлар ёкъланды. Шону учун болмагъа ярай, артдагъы йылларда эсгерилген райондагъы ишге гючю чатагъанлар, англавлу тайпалар оьз мадарын болдурмакъ учун къазанч этмек муратда тышгъа гетеген болду…
Натижада, янгыртывланы башлапгъы девюрюнде ерли загьматчылар ва касбучулар булан гьакълашмайлы, алгъасавлукъгъа ёл берилип, совхозланы орнунда законсуз кюйде къурулгъан пачалыкъ унитар предприятиелер (ГУП) авлакъ ишлени, къайтарыв кампанияланы къыставуллу гюнлеринде тышдан ишчилени, механизаторланы, шофёрланы ахтармагъа борчлу болагъаны да мердешленип къалгъан.
Белгили болгъан кююнде, Къаягент райондагъы юзюм оьсдюрюв булан машгъул болагъан ГУП-ланы юзюм борла бийлеген майданлары ва шонда ерлешген мюлкю гьалиги заманда республика еслиги санала. Демек, шоланы къысматын да ДР-ни Гьукуматы ва ону вакиллик къуруму гьисапда Дагъыстанны мюлк ва топуракъ байлыкъларыны министерлиги булан гьакълашып чечмеге тюше деп белгиленген. ДР-ни Халкъ Жыйыны къабул этген «Дагъыстанны топуракъларыны гьакъындагъы» законунда да шолай айтыла.
Тек, гьалиден 20 йыллар алъякъда йимик, гьалиги заманда да муниципал къурулувлары ва шолай да ерли жамиятлар оьзлени миналы топуракъларына ес болмагъындан умутун уьзмей. Шогъар байлавлу болуп арадан оьтген йылланы ичинде эсгерилген районда кёп гезиклер жыйынлар, ёлугъувлар да болду. Болса-болсун, амма бугюнге шо масъалада ерли халкъны талабы гьисапгъа алынмагъан. Муна шо саялы да ерли халкъ бу гезик де ГУП-ланы орнунда ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятлар (ООО) къурмагъа токъташгъан ДР-ни Гьукуматыны таклифи булан разилешмей, къаршылыкъ билдирип токътагъан.
Гьали-гьалилерде Янгы Къаягентдеги маданият къаланы залында ерли халкъны разисизлигин гьисапгъа алып оьтгерилген уллу жыйында ДР-ни мюлк ва топуракъ байлыкъларыны ва шолай да ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигини башчылары Агъарагьим Къагьиргьажиев, Абзагьир Гьюсейнов ёлдашлар да ортакъчылыкъ этдилер. Эсгерилген жыйында болгъан уллу гьакълашывну гьакъында «Ёлдашда» Къаягент райондагъы оьз мухбирибиз Магьамматрасул Ибрагьимовну макъаласы да печат этилинген эди…
Шондан сонг магъа да чола тюшюп дегенлей, уьстде атлары эсгерилген эки де министр булан «Дагъыстан» деген маълумат агентлигинде болгъан прес-конференцияларда ортакъчылыкъ этген сонг, олагъа Къаягент райондагъы ГУП-ланы къысматы гьакъында мени ойлашдырагъан соравланы бермеге борчлу болдум.
Сорав. – Абзагьир Абдурагьимович, артдагъы йылларда бизин республикабыздагъы ГУП-ланы къысматы, асувлугъу гьакъда кёп сёз юрюле. Къаягент райондагъы жыйында сиз де ортакъчылыкъ этдигиз. Не мурат булан шонда баргъан эдигиз, ёлугъувну натижалары сизин рази къалдырдымы?
Жавап. – ГУП-ланы заманы гетген. Пачалыкъ, халкъ учун оланы асувлугъу шекликни тувдургъан сонг, озокъда, загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню башгъа асувлу къайдаларын ахтармагъа ва тангламагъа тарыкъ бола. Ёлугъувда 400-ден де кёп адам ортакъчылыкъ этди. Арагъа ДР-ни мюлк ва топуракъ байлыкълар министерлигини тапшурувуна гёре Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны депутатлары ГУП-ланы акционер жамиятлагъа айландырывну не саялы якълагъаны гьакъда агьамиятлы масъала салынгъан эди. Биз сюйсек де, сюймесек де, алдагъы ГУП-ланы гьалиден сонг пачалыкъ якъламажакъ. О саялы шоланы орнуна акционер жамиятлар къурулса, акционерлеге ижараны имканлыкъларын къоллап, пачалыкъны янындан гёрсетилинеген акъча маяланы, техниканы ва оьзге тюрлю тарыкъ-герегин бирлешип, ломай хайыр алмагъа рагьат болажакъ. Шолай имканлыкълардан гьалиги заманда абзар хозяйстволар (ЛПХ) пайдаланмайгъаны гьакъда да ачыкъ кюйде айтмагъа тарыкъ. Шо гьакъда биз залда жыйылгъанлагъа англатмагъа къарасакъ да, тек не этерсен, олар бизин пикруну якъламады. Гьай аман дагъы, бирлешген эл озар деген айтывгъа арт бермеге тюшмей эди. Шулай агьамиятлы масъала арагъа чыгъып, асувлу чара гёрме тюшгенде, башлап ерли жамиятлар оьзлер гьакълашып, арасындан лайыкълы вакиллерин де танглап-белгилеп дегенлей, бизин де чакъырып «дёгерек столну» айланасында иш гёрмеге тюше эди. Айтмагъа сюегеним, митинглер, уллу жыйынлар этип юзлер, минглер булангъы адамланы эбинден гелме, алгъасавлукъда оланы рази этме четим бола.
Сорав. – Жыйынны ортакъчылары не талап эте эди?
Жавап. – ГУП-ланы топуракъларын республика есликден тайдырып, муниципал къурулувланы еслигине айландырып, топуракъ пайларыны толу ихтиярлы есилери болмагъа сюе. Тек олар айрыча ЛПХ-лар къуруп ишлейгенлер пачалыкъ субсидиялардан, кредитлерден ва шолай да оьзге тюрлю кёмеклерден магьрюм къалагъаны гьакъда ойлашмайгъаны англашылмай.
Гертиден де, айры-айры гиччи хозяйстволар къуруп агропромышленный тармакъда чалышагъан ЛПХ-лар учун пачалыкъ кёмекни имканлыкъларындан пайдаланмагъа гьалиги заманда четим. Шо гьакъда сорав бергенде ДР-ни мюлк ва топуракъ байлыкъларыны министри Агъарагьим Къагьиргьажиев де ичибушуп англатмагъа сюйдю.
Сорав. – Къаягент районда гьакимлик шо гьакъда нечик ойлаша, ерли жамиятланы талапларына нечик янаша?
Жавап. – Къаягент районда ерли гьакимлик де бар, халкъ булан борчларына байлавлу иш гёрюп де тура. Эсгерилген ёлугъувда районну баш гьакимини борчларын заманлыкъгъа кютеген Жалил Алациев ва депутатланы район жыйыныны председатели Магьамматрасул Багьамаев, юртлардагъы муниципал къурулувларыны башчылары ва оьзге ёлдашлар ортакъчылыкъ этдилер. Жалил Магьамматович халкъны талапларын гьисапгъа алып, шо гьакъда ДР-ни тийишли гьакимлик къурумларына да билдирген эди.
Сорав. – Ерли жамиятлагъа ГУП-ланы орнунда ООО-ланы къурмагъа таклиф этегенигиз англашыла, оланы кюрчюлендирегенлер кимлер болажакъ?
Жавап.– Пачалыкъ.
Белгили болгъан кююнде, Буйнакск, Къарабудагъгент районланы юртларында – Бугленде, Тёбен Къазанышда, Уллубийавулда ва шолай да оьзгелеринде топуракълары ерли жамиятланы талаплары гьисапгъа алынып, оьз заманында эс де табып, пай-пай этилип ерли халкъгъа даимлик есликге ва шолай да узакъ болжаллыкъ ижарагъа берилди. Берилсе-берилсин, эсгерилген ва оьзге атлары эсгерилмей къалгъан юртларда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар бугюнге ерли толу кюйде асувлу пайдалана деп айтмагъа бажарылмай. Мисал учун айтгъанда, Бугленде топуракъ пайлар толу кюйде ишлетилмей, Тёбен Къазанышда пайчылар кооперативде бирлешип ишлейгенлер де, ишлеме гючю чатмайгъан тайпалар да загьматда ортакъчылыкъ этивюне гёре гелимлерден таъмин этилине. Уллубийавулну топуракълары да къолдан чыгъа тура.
Шо гьакъда алда да ерлерде юрт хозяйство топуракълар асувлу ишлетилмейгени гьакъда бизин газетибизде бир нече гезиклер язылып да чыкъды. Тек, шогъар да къарамайлы, Къаягент районну халкъы ГУП-ланы орнунда акционер жамиятланы къурувгъа къаршы ва топуракъланы ерли халкъгъа пайламаса рази болмажагъы гьакъда гьазирлеген къарарын республикабызны уьстдеги къурумларына етишдирип жавап къаравуллап токътагъан. Неге тюгюл, гьар тюрлю себеплер булан бизин къумукъ юртланы топуракълары къолдан чыгъарылагъаны къазапландыра.
