Совет девюрде оьсген ва тарбиялангъан наслуланы гьалиги вакиллери о замангъы пачалыкъны ва халкъны пайдаларын якълап юрюлеген мердешлеге, чакъырывлагъа, гьаракатлагъа арт бермейли, шоланы оьсюп гелеген яш наслуларыбызгъа да сингдирмеге къарасакъ, гележекде оланы алдында бизин намусубуз, бетибиз таза ва ярыкъ болажагъы шек­ликни тувдурмай. Айтмагъа сюегеним, гетген сынавну асувун гьисапгъа алып, гьюрметли янашма тюше.

О заман биз, яшлар, уллулардан чакъда-чакъда эшитеген: «Савлугъунг болмаса, дюньяны бир малы да гёзюнге гёрюнмей», – деген сёзлеге тийишли агьамият бермегенибиз гьали ойлашдыра. Гертиден де, савлукъну яшдан тутуп къоруп сакълама тарыкъ бола. Неге десегиз, савлугъу бар адамны къаркъарасы къурч болагъандай, ругьу да гючлю болагъаны – гьакъ.

СССР-ни заманында «Халкъны савлугъу – уьлкени байлыгъы» деп юрюлеген чакъырывгъа кюрчюленип, шону учун онгайлы шартлар болдурувгъа айрыча тергев бакъдырыла эди. Неге тюгюл де, натижалы иш гёрсетмек учун, ери гелгенде, тийишли кююнде онгайлыкълар яратылынып ял алмагъа да гереги англашыла.

Тек не этерсен, гьалиги девюрде бизин пачалыгъыбызда базар аралыкълар оьмюр сюреген вакътиде ишде ва ял алывда шону учун кёп зат етишмей. Чакъырывлар, программалар, фондлар ва башгъа тюрлю гьаракатланы гьакъында нечакъы да айтыла. Тек гьакъыкъатда адамлар учун ишлемеге де, ял алмагъа, савлугъун сакълама да толу имканлыкълар аз болгъан. Озокъда, шону учун, сёзден ишге гёчюп, тийишли экономиканы ва онгайлы яшавлукъ шартланы яратмаса, оьсювге чатакъ салынагъаны белгили.

«Уьлкебизни социал-экономика якъдан оьсдюрювню амалгъа геливю адамланы яшав даражасындан, савлугъуну гьалындан гьасил бола. Шону учун гележекде савлукъ сакълав тармакъда этилинеген къуллукъланы санаву булан дазуланмайлы, сан янын яхшылашдырыв милли борч болма тюше», – деди Владимир Путин оьзюню РФ-ни Федерация Жыйынына Чакъырыв кагъызында.

Тек не этерсен, сынав ташдырагъаны йимик, адамланы яшавлукъ-коммунал къуллукъларын кютюв лап да кёп коррупциягъа дёнген тармакъ гьисапда танывлу. Шону учун савлукъну сакълав агьамиятлы буса, къоллавчуланы социал-яшавлукъ къуллукъларын камиллешдирив де гьалиги заманда Дагъыстанда аслу милли борчланы бириси гьисапда якъланмаса, экономиканы ва яшавну оьсювюне умут этмей къойсакъ да ярай.

Шолай агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун бизин республикабызда некъадар шартлар яратылынгъан, имканлыкълар бар деген сорав негьакъ тувулунмай. Бизин оьсювюбюз ва аманлыгъыбыз гележекде савлугъубуздан гьасил бола­гъаны англашыла. Шону гьисапгъа алып, пачалыкъ оьлчевюнде агьамиятлы проектлер де белгиленген. О саялы да адамлагъа этилинеген къуллукъланы ва шолай да къоллавчулар учун болдурулагъан гьар тюрлю малланы сан янын яхшылашдырыв – бугюнню аслу масъаласы.

Яшырмагъа тарыкъ болмай, Дагъыстанны ичиндеги яшавлукъ-коммунал хозяйст­вону аслу гючлерини имканлыкълары осал, гьалиги заманны артгъан талапларына жавап бермей. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, къуллукъланы 70 процентини болжаллары битген, бузукълашгъан гьалда гьаман къоллавчуланы разисизликлерин артдыра. Дагъысын айтмагъанда, респуб­ликабыздагъы къоллавчуланы 60 проценти ичеген сув булан савлукъ сакълавну талапларына гёре таъмин этилинмей. Шо кюйде, олар оьзге тюрлю яшавлукъ къуллукъларындан да магьрюм къалагъаны ачыкъ болуп гёрюне.

Россияны субъектлерини арасында Дагъыстан савлукъ сакълав идаралар къоллавчуланы талапларындан эсе артда къалагъан республика гьисапда эсгерилегени де негьакъ тюгюл. Шолайлыкъда, мадарлы тайпалар республикадан тышда медицина къуллукълардан пайдалана, имканлыгъы ёкъланы янындан буса разисизликлер артып тербей. Муна шо саялы да, «Савлукъ сакълав учун» деген милли масъала гьисапда белгиленген борчну талапларын яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатдан баш къачырмай, медицина къуллукъланы камиллешдиривде этек чалып, бел бугюп чалышма тюшегени англашыла.

Тышдан эсе, ерли талаплар алда

Уьстде де эсгерилгени йимик, къазанчы къайнамаса, къазан къайнамас деген сынавгъа арт бермейли, гьаракатын бошатмай чалышагъан тайпалагъа гьалиги заманда бизин республикабызны шагьарларында ва районларында не йимик онгайлыкълар (инфраструктура) болдурулгъан деген сорав, озокъда, тергевню тартмай болмай. Башгъа тюгюл, далапчылыкъны оьсювюнде де шондан кёп зат гьасил бола. Сёз ёрукъда ишлемеге сюеген адамгъа иш табыла десек де, тюзю, къазанч учун ишлемеге авлакъда да, предприятиени ичинде де бирни йимик онгайлыкълар, харж болмаса бажарылмай.

Алдагъы девюрде юрт хозяйство, оборона производствосу, ишлетив промышленносту, балыкъчылыкъ, туризм ва шолай башгъа тармакълар бизин республикабызда айрыча якълав тапгъаны, ха­йыргъа токътагъаны гьакъда белгили. Тюзю, гьалиги заманда ишге муштарлыланы авадан пайы юрт хозяйствода ва шолай да сатыв-алыв ишлер булан машгъул болмай тюгюл. Амма промышленный заводлар, фабриклер къурулмайлы, бир-эки булан дазуланагъаныкъ ойлашдырмай болмай. Шону булан янаша бизин республикабызда авлакъчылыкъда ва гьайванчылыкъ тармакъларда болдурулагъан малланы, авлакъ ниъматланы, юзюм булан емишлени ишлетеген предприятиелер де етишмей десек, гьакъыкъатгъа къы­йышмай къалмас. Муна шо саялы да ишге гючю чатагъан адамларыбызны республикабызны ичинде иш къазанч булан таъмин этмеге четим саялы, тышгъа гетегенлери, онда оьз мадарын этегенлери де аз болмай.

Озокъда, артдагъы йылларда шолай гьаракатчы тайпаланы тышдан республикагъа къайтармакъ учун чаралар да гёрюлмей тюгюл. Амма гьалиге ерли олагъа оьз гючлерин, билимлерин пайдаландырма бизин республикабызда тарыкълы онгайлыкълар толу кюйде болдурулмагъан. Шогъар да къарамайлы, арт вакътилерде бизин республикабызны агропромышленный тармагъында чалышагъан айры-айры предприятиелер, сабанчы-фермер хозяйстволар оьз малларын тышдагъы базарлагъа чыгъар­макъ учун ёллар ахтара ва пайдалана. Натижада, Азербайжангъа, Ирангъа ва оьзге пачалыкълагъа эт, юн, дюгю ва башгъа юрт хозяйство малланы йиберивге байлавлу дыгъарланы талап­лары яшавгъа чыгъарылагъаны яман да тюгюл. Тек шолай лап да тарыкълы сурсат маллагъа харлы ич талапланы гьакъында да унутма тюшмей. Айтагъаным, ерли талаплагъа тергев осаллаша буса, шо рази къалдырмай.

Белгили болгъаны йимик, бизин респуб­ликабызны промышленный тармагъында болдурулагъан умуми ич продукцияны 8, 1 проценти тюгюл яшавгъа чыгъарылмай къалагъаны да теренден ойлашдырмай болмай. Гьасили, республикабызда гьар тюрлю бюджетлеге гелеген гелимлени белгили кюйде артдырмакъ учун ерлерде заводланы ва оьзге тюрлю промышленный предприятиелени къурув гележек учун асувлу болажакъ. Гьалиги заманда республикабыздагъы керпич заводланы иши токъталгъаны булан да разилешмеге тюшмей. Уьстевюне, оланы янгыртмагъа тарыкъ бола. Шолайлыкъда, адамланы ишге къуршамагъа ва налоглар жыйывну башын толтурмагъа рагьат болажагъы гьакъ.

Яшыртгъын ишлеме муштарлы болмасын учун…

Гьалиги заманда бизин республикабызда, Россияны оьзге бойларында йимик, экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынма муштарлыланы сыдыралары толумлашагъаны теренден ойлашдырмай болмай. Шо гьакъда Россияны Президенти Владимир Путин де оьзюню Чакъырыв кагъызында айрыча хат булан эсгерегени англашыла. Далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы ишине четимликлер тувдурагъан гёз къаратыв къурумлагъа айрыча буварыв да этиле. Неге тюгюл, кёп-кёп гезиклерде оланы янындан далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы къазанчы, хайыры талавургъа тарып, оьсювю къыйыкъсытыла.

Гьалиги заманда далапчылыкъ булан машгъул болма муштарлы тайпаланы имканлыкъларына толу тергев етишмей. Банклардан этилеген къуллукъланы, салынагъан гьар тюрлю налогланы камиллешдирмей-енгиллешдирмей туруп, янгы ишге урунагъан яш далапчылагъа ёл алмагъа четим. Шолайлыкъда, бизин республикабызда да орта мадары булангъы адамланы амалгъа геливю осаллашагъаны, яшыртгъын ишлемеге муштарлыланы сыдыралары толумлашагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Муна шо саялы да адамланы толу кюйде ишге къуршамакъ учун далапчылыкъгъа ян тартагъан тайпаланы онгайлыкълардан магьрюм къоймайлы, пачалыкъ кёмекни таъмин этмеге тюше эди.

Шо гьакъда гьали-гьалилерде Дагъыс­танда ишчи сапары булан болгъан Россияны экономика министри Максим Орешкин де ДР-ни Башчысы Владимир Васильев булангъы ёлугъувунда тутдуруп айтмай болмады. Ёгъесе, уьстде де эсгерилген кюйде, оьз ишине ес болуп мадар этме сюегенлер налог къурумларда гьисапгъа алынмай, яшыртгъын экономиканы тармагъына бойсынажагъыны токътатма къыйын болажакъ. Айтмагъа сюегеним, гележегибизни гьисапгъа алып, «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген агьамиятлы проектни яшавгъа чыгъарывну асувлу къайдаларындан пайдаланма бизге де заман болгъан.