Оьсюв учун герекли онгайлыкъ
Топурагъындан эсе, таву-ташы кёп Дагъыстанда айланч буса да, ёл яхшы деген айтыв негьакъ тувулунмагъан. Шону булан янаша ёлавчулар, къоллавчулар тас этивлеге тарымасын учун, тийишли онгайлыкълар болдурув булан ёлланы даражасын артдырывгъа да намуслу кюйде янашмасакъ, айлана ягъыбызда аманлыкъны къоруп сакълама четим экени де белгили.
Дагъыстан оьзтёрече табии шартлары, оьзтёрече яшаву ва экономика имканлыкълары булангъы республика гьисапда танывлу. Тюзлюк бойда савлай республикабызны экономикасыны 80 процентге ювугъу амалгъа гелген. Сюрюлеген юрт хозяйство топуракъларыбызны аслам майданлары да Каспийягъаны боюн тутуп орунлашгъан. Шолайлыкъда, озокъда, тавтюп ва тав бойлардан эсе, тюздеги къоллавчулагъа гьава, темир ёл, къурудан юрюйген ва денгиз транспортну къуллукъларындан пайдаланмагъа онгайлыкълар да бир къадар артыкъ экени англашыла. О саялы да янгыртып къурувну базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрюнде яшавну онгайлыкъларындан магьрюм къалмасын учун, тав районларда яшайгъанланы гьар тюрлю яшавлукъ къуллукъларын камиллешдиривге тергев къолайлашагъаны да талап этиле.
Белгили болгъаны йимик, «Юрт хозяйство экономиканы оьсдюрювню ва шолай да юрт хозяйство малланы сатылагъан базарларыны хаммалыны ва сурсатыны оьлчевлерин оьсдюрювню 2013-2020-нчы йыллагъа белгиленип къурулгъан планы гьакъдагъы» Пачалыкъ программаны талапларын яшавгъа чыгъарыв учун юрюлеген гьаракатда, Россияны оьзге бойлары йимик, Дагъыстан да ортакъчылыкъ эте. Неге десегиз, бизин республикабызны юрт ерлериндеги ёлланы ярашдырывгъа ва янгыртывгъа тергевню гючлендирмей туруп, уьстде эсгерилген хас программаны агьамиятлы талапларын яшавгъа чыгъармагъа четим болагъаны белгили.
Шо гьакъда сёз юрюле болгъан сонг, оьтген йыл Дагъыстанда шо программаны оьлчевюнде не йимик натижалар къолда этилинген деген сорав да тувуланагъаны англашыла. Дагъыстанны транспорт ва ёл хозяйство министри аянлашдырагъан кюйде, янгыз оьтген йылны ичинде белгиленген харжлагъа 146 чакъырымда автомашинлер юрюйген ёллар, 163 метр узуну булангъы 6 кёпюр ярашдырылып янгыртылгъан, 20 чакъырымгъа янгы ёллар салынгъан.
«Аманлыкъ учун – асил ёллар» деген федерал программаны оьлчевюнде де 2018-нчи йылда, алгъа салынгъан борчланы барысы да болмаса да, бир къадары яшавгъа чыгъарылгъаны тергевню тартмай болмай. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, оьтген йыл эсгерилген проектге гёре Дагъыстанны шагьарларында ва юртларында ёллар, орамлар ярашдырыв ишлер оьтгерилген. Янгыз Магьачкъалада шагьарны ичиндеги 94 орамны 90 чакъырымында бузукъ ерлерин онгарып ёрукъгъа салмагъа бажарылгъан. Шо программаны оьлчевюнде ёлланы, орамланы ярашдырыв ишлер Гьайдакъ, Къаягент, Дербент, Буйнакск, Хасавюрт, Къарабудагъгент ва башгъа районларда да яшавгъа чыгъарылгъан демеге ярай. Бу ишде къолайлашывлар эс этиле буса да, тек ону барышы толу кюйде рази къалдырмай.
Оьтген йыл шо проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун гёрсетилинген акъча маялар толу кюйде харжланмай къалгъаны да англашыла. Муна шо саялы да Дагъыстан учун гёрсетилген маяланы ичинден 1,7 миллиард манаты пайдаландырылмай къалгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Озокъда, пачалыкъны янындан къабул этилинген республика ва федерал программаланы оьлчевюнде айырылагъан акъча маялар не саялы пайдаландырылмай къалагъаны да теренден ойлашдырмай болмай. Ёллар ва оланы аманлыгъы яшавну, экономиканы оьсювю учун лап да тарыкълы къуллукъ болагъанын инкар этмей иш гёрмесе бажарылмай демеге сюебиз.
– Хас федерал ва республика программалар толу кюйде яшавгъа чыгъарылсын учун, ерлердеги муниципал къурулувларыны янындан тийишли документлени заманында гьазирлемеге ва тийишли пачалыкъ къурумлагъа етишдирмеге тюше. Ёгъесе, ёлланы гьалын яхшылашдырывда да йылны ахыры етишгенде ишлер туварылып къала, – дей Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини 1-нчи заместители Гьажимагьаммат Гьюсейнов. – Алданокъ гьазирлик болмаса, сонгунда гёз алгъа тутулгъан объектлени ишлерин кимге тапшурма гереги де оьз заманында аян этилмей, программаланы планлары бузула. Заралны уьстюне зарал бола деген кюйде, программаларда белгиленген харжлар пайдаландырылмайгъаны йимик, онгайлы пачалыкъ субсидиялар да къолдан чыгъа. Гьалиги заманда шолай кемчиликлер булан ёлланы, орамланы ярышдырывда, янгыртывда дегенлей алгъа салынгъан агьамиятлы борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъарылмайгъаны булан разилешив гележек учун да зараллы экени гьакъда унутма тюшмей.
Уьстде биз эсгерип гетген пачалыкъ программаланы, милли проектлени оьлчевюнде белгиленген миллиардланы асувлу кюйде пайдаландырывдан кёп зат гьасил болагъаны гьакъ. Дагъыстанда яшавлукъ-коммунал къуллукъланы гьалиги гьалы, даражасы да башгъа-башгъа. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, тенг яртысындан да къолай пайы гьалиги талаплагъа гёре къуллукъланы яшавгъа чыгъарма имканлыкъ бермей, эсгиленген.
Этилгенинден этилме герекли ишлер кёп
Озокъда, Дагъыстанда адамланы ва шолай да къурумланы яшавлукъ талапларын гьисапгъа алып этилинеген гьар тюрлю къуллукъланы сан яны ва оьлчевлери толу кюйде рази къалдырмай. Айтмагъа сюегеним, къоллавчуланы артып тербейген талапларын яшавгъа чыгъарывда гележекде де этилмеге герекли ишлер аз тюгюл. Пачалыкъ, республика ва муниципал программаларда белгиленген оьзге къурулушлар йимик ёллар да ва оланы байлайгъан кёпюрлер де оьз заманында пайдаландырылмайгъаны разисизликлени артдыра. Четим тав шартларда яшайгъанлар учун ёлланы ва кёпюрлени къурув лап да четим масъала экени англашыла, кёп заман харж тарыкъ болагъаны гьакъ. Муна шо саялы да ёлланы ва кёпюрлени къурувну масъаласы, оьзге юртланы гьакъында айтмай къойсакъ да, Ахвах, Кули, Тлярата, Цумада ва шолай оьзге тав районланы район центрларында ярты-ярым кююнде тувралып къалагъаны тергевню тартмай болмай.
– Юрт ерлени яшавлукъ-экономика масъалаларын чечивде, айтагъаным, юртларда яшайгъан ватандашланы къуллукъларын кютювню гьисапгъа алып къурулгъан программаны талаплары некъадар ва нечик яшавгъа чыгъарыла деген бирдагъы сорав тувулуна.
– Биринчилей, юрт ерлердеги онгайлыкъланы болдурувну программасына республикабызны экономикасына лайыкълы къошумун болдурагъан юрт хозяйство малланы оьсдюреген юртлар гийириле, – дей Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министри Абдулмуслим Абдулмуслимов. – Гетген йыл, шо кюйде, Хунзах, Сергокъала, Магьарамгент, Хасавюрт, Къызылюрт, Бабаюрт ва шолай башгъа районларда ёллар ва оьзге тюрлю хас онгайлыкълар яшавгъа къоллавчулагъа болдурулду.
Ёллар, байлавлукълар…
Адамланы ва гьар тюрлю юклени ташывда гьалиги заманда алдагъы девюрде йимик темир, денгиз, гьава ёлланы имканлыкълары асувлу кюйде къолланмайгъаны белгили. Шону учун гьали-гьалилерде Сочиде оьтгерилген халкъара инвестиция форумну оьлчевюнде Магьачкъала – Дербент–Бакю шагьарланы арасында темир ёл булан адамланы алып юрюйген янгы пассажир поездни ишге салмакъ учун Дагъыстанны Гьукуматыны ва «РЖД» деген ачыкъ кюйде иш гёреген акционер жамиятны арасында хас дыгъаргъа разилик булан къоллар салынгъан. Шо проектни оьлчевюнде Магьачкъаладагъы темир ёл станцияны ёрукъгъа гелтирмек мурат булан 1 миллиард манатны къадарында ишлер гёз алгъа тутулгъан.
Ювукъ гележекде бирдагъы Дербент–Магьачкъала – Минеральные Воды–Кисловодск шагьарлагъа юрюйген темир ёл янгы маршрут да пайдаландырылажакъ деген умут да бар. Шо кюйде, гьава ва денгиз транспорт булан Магьачкъала портлардан таба адамлар ва шолай да юклер учун янгы имканлыкълар болдурулажакъ деп къаравуллана.
Озокъда, транспорт байлавлукъланы беклешдиривден, ёлланы гьалындан, даражасындан яшавну ва экономиканы оьсювюнде кёп зат гьасил болагъаны англашыла. Гьали-гьалилерде, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, бу йыл март айны биринчи жумасында Москвада РФ-ни Гьукуматында «Аманлыкъ учун – асил ёллар» деген агьамиятлы милли проектни арагъа салып ойлашывгъа байлавлу уллу гьакълашыв болду. Шону натижасында эсгерилген проектни оьлчевюнде Дагъыстанда ёлланы къурувгъа ва ярашдырывгъа 2024-нчю йылгъа ерли 10 миллиард манат харж айрылгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Биз уьстде де эсгерген кюйде, харжлар айырылгъан булан иш битмей, шолай акъча маяланы асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун бизин республикадагъы районланы ва шагьарланы муниципал къурулувларында да тийишли кюйде алданокъ гьазирлиги болмаса бажарылмай.
