Бавлар «шав» болгъан кюй

Бавчулукъ – бизин республикада алдан берли гелген ва адатлангъан тармакъ. Шону Дагъыстанны экономикасы учун да уллу агьамияты бар. Бавчулукъ тав ва тавтюп ра­йонларда кёбюсю хозяйстволаны ва адамланы аслу къазанчы да болуп гелген. 

 

Гетген асруну ахырынчы йылларында шо тармакъгъа айтардай тергев берилмей турду. Шону учун да бавчулукъгъа тергев осаллашды. Кёп-кёп хозяйстволар бавланы къыраман авлакълагъа айландырды, бир-бир администрациялар шо ерлени уьйлер этмек учун пайлады. Шо яндан алгъанда, къарланюртлулар бавларын пайдалы къоллагъаны тергевню тарта. Топуракъны гьа­къындагъы закон чыгъып, хозяйстволар ерлени пайлама башлагъанда, Къарланюртну халкъы бавларын да пайлавгъа салды. Бугюнлерде эсгерилген юрт бавчулукъдан ра­йонда биринчи ерде деп айтма ярай.

 

Бир нече йыллар алда Дагъыстанда Бавчулукъну йылы деп билдирилген эди. Шо йылдан тутуп, янгы бавлар салынма да башланды. Тек, алдагъы йылланы даражасына етишме гьали де кёп бар. Неге тюгюл де, сексенинчи йылларда бизин республикада бавлар 65 минг гектар ерде ерлешген эди. Бугюнлерде Дагъыстанда бавлар 30 минг гектаргъа да етишмей, тек йыл сайын къошула.

Россиядагъы бавланы 6 проценти Дагъыстанда ерлешген. Аслу гьалда бавчулукъ Магьарамгент, Сулейман-Стальск, Буйнакск, Къызылюрт, Хасавюрт, Табасаран, Дербент, Къарабудагъгент, Сергокъала, Гьайдакъ, Гергебил, Ботлих ва Ахты районларда яхшы салынгъан. Алдындагъы йылларда республикада 130 минг тонгъа ювукъ емиш жыйылгъан. Шо буса толу кюйде ерли адамлагъа да етишмей. Гьали де емишлер башгъа рес­публикалардан, гьатта тыш пачалыкълардан да гелтириле. Къырыйыбыздагъы Къабарты-Балкъар республиканы алып къояйыкъ.

Польша Европадагъы башгъа пачалыкълар булан сёйлешип санкциялагъа къошулгъанда, бизин базарланы аслу гьалда «кабардинка» еледи. Пятигорскиге барагъанда Къабарты-Балкъар республикадан оьте бусанг, ёл бой булан ерлешген алма бавлагъа къарап гьайран боласан. Артдагъы йылларда Мычыгъыш Республикада да гьал яхшылаша. Оланы «Мычыгъышны бавлары» деген программасына гёре гьар йыл сайын емиш бавлары генглеше. Уьстевюне, сайламлы бала тереклени гьатта башгъа республикалагъа да сатма башлагъан.

 

Янгы бавлар салмакъ пайдалымы?

 

Яш бавланы салагъанда башлап гьава шартлагъа къарала, сонг буса шо тереклер орнатылагъан топуракълар тергеле. Шо яндан алгъанда, Дагъыстанны онгайлы ерлери кёп. Ондан къайры да, гьали бавланы интенсив къайдада да сала. Эгер де алдагъы заманда 1 гектаргъа 200-300 терек орната эди буса, интенсив къайдада 800-ден кем болма ярамай. Бир-бир бавларда буса 2500-ге ювукъ терек салына. Шолай бавланы ишлетме къыйын, тек бир харж салсанг, сонг гелим алып турасан. Ингдеси, шо тереклени аврувлар алмай ва аз дарман себиле. Демек, химиясыз, экология яндан да таза емиш алма бажарыла. Интенсив бавланы бирдагъы башгъалыгъы – шонда тамычылатып сугъарыв болма герек. Аз сув бар ерлеге шо бек багъыйлы. Алимлер айтагъан кюйде, этген харжынгны 2-3 йылдан къайтарып боласан. Пачалыкъны янындан этилеген кёмеклер артгъанда, янгы бавлар салагъанланы санаву артды. Эгер де 2014-нчю йылда интенсив къайдадагъы бавлар 218 гектаргъа салынгъан эди буса, 2018-нчи йылгъа 10 керенге артды.

2014-нчю йылдан берли, Дагъыстанны Гьукуматыны 2014–2020-нчы йыллагъа ерли юрт хозяйство программасы ишлей. Шогъар гёре бавланы 2020-нчы йылгъа 40 минг гектаргъа етишдирме хыял бар. Буссагьат 27,7 минг гектар бар. Шону учун да Россияны ва Дагъыстанны Гьукуматларыны къарарларына гёре бавчулукъ булан машгъуллагъа субсидиялар гёрсетиле. Эгер де адатлы бавланы 1 гектарына 70 минг манат кёмек харж бериле буса, интенсив къайдадагъы бавланы гектарына берилеген кёмек эки керенден де артыкъ.

 

Янгы къайдада салынгъан бавлар арта

 

Хасавюрт райондагъы бавчулукъну гьакъында айтгъанда, республиканы гьалына ошай. Районда бавлар 1942 гектар
ерде бар. Шоланы да 1445-и емиш бере. 2015-нчи йылдан тутуп, районда 490 гектаргъа янгы бавлар салынгъан. Шолардан да 320 гектары – интенсив къайдада. Эгер де Дагъыстанда интенсив къайдада салынгъан бавлар 2000 гектар буса, 15 проценти – Хасавюрт районда.

«Садоводы Дагестана» деген союзну ёлбашчысыны заместители Сайдулла Орусханов айтагъан кюйде, бу йыл Хасавюрт районда дагъы да 100 гектар ерге бав салма хыял бар.

–Бизин къурум бавчулукъда ишлеме сюеген адамланы ишлерин Дагъыстанны юрт хозяйство министерлиги булан ёрукълашдырмакъ учун къурулгъан. Мисал этип айтсам, адам бав салма сюе, тек неден башлайгъанны ва не этме герекни билмей. Биз огъар толу кёмегибизни болдурабыз: документлер жыйывдан башлап, грантлар ва кёмек харжлар, бала тереклер ала буса да, орната ва къуллугъун кюте буса да. Шолай да, гьар янгылыкъны билмек учун, Россияда юрюлеген кёп-кёп семинарларда ортакъчылыкъ этебиз.

 

Болдурулгъан емишни къайда берме герек?

 

Дагъыстанда «Бавчулукъну оьсювю» деген программа къабул этилгендокъ, районда кёп адам бавлар салма башлады. Бавчулукъ артып гетсе не этме герек, шо малны къайда элтип сатма герек? Гьали 3-4 йылдан бары да бавлар емиш берип йиберсе, оланы ишлетежек заводлар бармы? Шу соравланы биз Дагъыстанны юрт хозяйство министерлигини алдына да салабыз. Республикада бугюнлерде ишлейген 9 консерва завод бар. Къалгъанларын ярашдырмаса яда янгыларын къурмаса, дагъы да айтгъанда, багьасы гётерилгенче сакълама ерлер этмесе, бавланы артдырмакъдан ва гелим алмакъдан не пайда бола?

Къарланюртда алдагъы йылларда шонча да кёп кокан болуп къалгъан эди чи, къайда элтме герекни билмей, килосун 15-20 манатдан сатдылар. Шондан да кёмек болмагъанда, учуз багьагъа тавдагъы «Кикуни» консерва заводгъа берди. Шо завод йылда 3 минг тон емиш ишлете, 12 минг тон къабул этиле. Демек, олар да кююне гёре ала.

Мен ойлашагъан кюйде, емишлени узакъ сакълайгъан ерлер этилинме герек. Шолай этмесе, бирев де емиш болдурма да сюймес. Сёз ёругъуна айтсакъ, Россия йылда башгъа пачалыкълардан 6 миллион тон емиш ала. Эгер де ерли бавчуланы загьматына «онг гёзюнден» къараса, оьзюбюзню емишибизни ашап болабыз. Шолайлыкъда, Европа билдирген санкциялагъа жавап гьисапда натижалар къолайлаша.

Бу ерде бавчулукъну гётермек учун неден башлама герек деген сорав тувулуна.

Шо сорав бавчуланы союзуна да кёп бериле. Союзну генеральный директору Къазимагьаммат Букаров айтагъан кюйде, башлап республикадагъы бавланы гьалын билме герек. Сонг питомник­лерден башлап, емишни ишлетеген ва сакълайгъан ерлеге ерли ойлашма герек. Бавчулукъну йылы деп билдирилгенде, терек орнатыв башланды. Тереклер толу емиш берер вакътиге шолай ерлер гьазирленер деп айтыла эди. Бир зат да этилмеди.

Бавчулукъну тирилтип, кёп адамны иш булан таъмин этме бола, тек артын бирев де ойлашмай. Бир бавчу оьзюню кокан бавуну 1 гектарындан 15, яхшы йылларда буса 25 тон емиш ала. Ол шону сатма къарасынмы яда бишген емишни жыйсынмы? Эгер де олар емишни тапшурагъан ер болгъан буса, ол парахат айланажакъ эди ва гьал шайлы къолай болар эди.

–Ботаюртдагъы «Урожай 2015» деген хозяйствода ишлер нечик салынгъан?

– Шо хозяйствону Уллубий Салаватов уланы да булан юрюте. Гёрсетилген программагъа гёре, олар 15 гектар ерге интенсив къайдада, тамычы булан сугъа­рылагъан бав салгъан. Бугюнлерде шолар чакъны аривлюгюнден пайдаланып, тереклени къуругъанларыны орнуна башгъаларын салмакъ учун чонкълар этип, шпалерлерин ярашдырып ишлейлер. Сугъарыв имаратланы олагъа Воронеждеги «Сугъарывну институту» салып берди. Гьар гюн дегенлей авлакъда 3 трактор ва 20 адам ишлей. Олар бала тереклени орнатмакъ учун да гьакълашып иш гёре. Шолайлыкъда, сертификатлары булангъы тереклер алма кёмек де этиле.

 

Иштагьландырывну шартлары

 

Озокъда, башлап сени чачыв майданынг болма герек, налог инспекцияда далапчы деп яда сабанчы хозяйство деп гьисапгъа алынма герексен, сонг бав салмакъны гьайын этме герек. Салып битгенде, юрт хозяйстводан жаваплы адам геле ва ишингни тергей. Эгер де сен бир гектаргъа 800 терекден кем салсанг, сагъа федерал ва республика бюджетден 70 минг манат субсидия бериле, 1200-ге ерли салсанг – 250 минг, 2400-ге ювукъну салсанг – 450 минг ва шондан артыкъны салсанг 700 минг манат субсидия бере. Шо – бугюн топурагъы да, ишни башламакъ учун бираз харжы да бар адамгъа яхшы кёмек.

–Сизин союз адамлагъа кёмек эте, ­оьзюнг салгъанмысан бав?– деп сорайман Уллубийге.

–Салгъанман, озокъда. Мени «Орусханов» деген сабанчы хозяйством бар. Ботаюртдан 49 йылгъа ижарагъа 20 гектар ер де алгъанман. Шонда бу йыл интенсив къайдада 16 гектаргъа коканны «Стенлей» деген журасын ва 2 гектаргъа буса баъли салгъанман. Шолай да, 2 гектар ерде жиелегим де бар. Шолар бары да тамычы къайдада сугъарыла.

–Емишни сатма яда бир ерге берме къыйын дейсен. Эки йылдан сен шайлы емиш алма башлажакъсан, сонг оланы нетежексен?

–Мен айтып гетген «Стенлей» деген кокан – дюньяда инг де тарыкълы ва талап этилеген емиш. Шондан «чернослив» деп сав дюньяда макъталагъан къакъ да этиле. Айтагъаным, сатма айтардай къыйын болмас деп эсиме геле.

Бав салма сюегенлени санаву гюн сайын арта, бугюнлерде шолагъа тарыкълы кёмек де этиле. Бу йыл план булан районда 100 гектаргъа бавлар салынма гёз алгъа тутулгъан эди. Гьали барагъан кюйде, шо санав 160 болмакълыкъ да бар…

 

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,

оьз мухбирибиз.

Суратларда: «Садоводы Дагестана» деген союзну ёлбашчысыны заместители Сайдулла Орусханов;

С. Орусханов интенсив къайдада орнатылгъан бавда.