Налоглар къайсы пачалыкъны да маясын болдурувда аслу ерни тута. Экономикада малны артыкъ чыгъарылыву ва халкъны сатып алма гючю ёкълугъу саялы производствону кемитивге, ишсизликни артывуна гелтиреген гьал (кризис) болгъан заманда, налог жыйывну масъаласы дагъы да арта. Башгъа пачалыкъларда, сюйсе ол министр болсун яда ишчи, налог тёлемейген адамгъа туснакъны эшиклери дырбайып ачылгъан.
Артдагъы йылларда бизин уьлкеде де бу талаплагъа тергев берилме башлангъан. Ватандашлар гьар заманда да налогланы салагъан кюйге рази болмай, тек инг де тарыкъларын тёлемесе бажарылмай. Шо налогланы жыйылывундан ерли администрацияланы ишини даражасы да гёрюне.
Хасавюрт район налогланы жыйывда республикада биринчилерден санала. Мунда налоглар жыйыв нечик юрюле, не янгылыкълары бар деп сорай туруп, районну хас комиссиясыны ёлбашчысы, Хасавюрт район администрацияны экономика бёлюгюню начальниги Алимпаша Къазакъов булан лакъыр этемен.
–Биз республикада налог жыйывда инг де оьр канзидебиз, – дей ол. – Шо масъалагъа гьар жума район администрацияны генгешинде къарала, район 5 бёлюкге пайланып, районну башчысыны орунбасарлары жаваплы да этилинген. Администрацияны башчысы Жамболат Салавовну тапшуруву булан къурулгъан комиссия шо ишге жаваплы янаша ва жаваплылагъа яхшы кёмек эте. Демек, бизин комиссиягъа налог инспекцияны, суд приставланы, ич ишлени, прокуратураны, администрацияны вакиллери гире. Биз эки жумада бир керен Кёкюрек, Эндирей, Ботаюрт, Яхсай ва Солнечное юртлагъа барагъан бойларда гезик булан рейдлер этебиз. Шондан оьтеген машинлени есилерини налоглары бармы экен деп тергейбиз. Бирлери борчу барны билме де билмейлер, бирлери билмейген бола, биз олагъа талаплар салабыз. Кёбюсю тёлей, бирлери, озокъда, инкар этип айлана, тек бирдагъы тутулса, огъар административ къайдада къаралажагъы билдириле.
Шо ишге ерли администрацияланы ёлбашчылары да къуршала. Неге тюгюл де, ерли налоглар юртланы бюджетине къайтып геле. Шо кёп болгъан сайын, оланы бир-бир ишлери артыгъы булан этиле яда этилинмей турагъан масъалалары чечиле. Эгер де юртлардагъы адамлар яшав гьалларын яхшылашдырсын деп талап эте буса, налогланы тёлейгенни де гьайын этме герек.
–Комиссияны ишине нечик багьа бересен?
–Мен яхшы багьа берсем, саламатсызлыкъ да болар, тек гетген йыл бизин гьаракатыбыз булан 25 миллион манат налог жыйылды. Шо – яхшы санав. Шону учун ишибизни бу йыл да асувлу давам этебиз. Мени заместителим Имамдин Къандавуров буса налог инспекциягъа гьисапгъа алынмай ишлейгенлени тергей. Мисал этип айтайым, уллу тюкен бар, шо налог инспекциягъа гьисапгъа салынгъан, тек гьисап берив кагъызларына къарасанг, тюкенде бирев ишлей деп язылгъан. Онда буса 20-30 адам сама ишлей. Шолай да, АЗС-лени алайыкъ, шоларда да бирер адам гьисапгъа алынгъан, демек, пенсия фондгъа акъча берме сюймей, ишлейгенлеге алапаны яшыртгъын бере. Онда ишлейген адамны гьисабына буса пенсия фондгъа бир кепек де гелмей. Натижада шолай 10 йыллар ишлеген адам айлыкъгъа алданып, къалгъан янына тергев бермей, уллу болгъанда буса инг де аз пенсия булан къала. Бу – мен айтма сюеген масъаланы бир гесеги.
–2018-нчи йылда районну бюджетине налоглардан нечакъы харж гелме герек эди ва нечакъы гелген?
–2018-нчи йыл авур йыл эди. Яй вакътиде янгур болмай, алдагъы йыллардан эсе аз гелим алынды. Шо буса сабанчыгъа авур тие.
Биз план булан 278 миллион 852 минг манат налог жыйма герек эдик. Биз буса планны 132, 1 процентге толтурдукъ. Акъча булан айтгъанда, 368 миллион 369 минг манат бола.
Шолай, бир гюн транспорт налогланы тергейбиз. Бир машинни есисини транспортгъа 167 минг манат борчу бар деп чыгъа. Ол бек тамаша болду. Артда белгили болгъаны йимик,
ол машинлер алып сата болгъан. Гьар машинни налогу бугъар язылып тургъан, шону учун да налоглар арта, пеня салына ва арадан бир нече йыллар гетгенде, кёп санав болуп къала.
Транспорт налог Дагъыстанны бюджетине бара ва бек тергеле. Гьали кёп адамны уллу ва тизив машинлери бар. Бирлерини налоглары 10 минг манат бола. Эгер де гёрсетилген замандан 2 ай геч тёлесе, налог бир минг манатгъа артагъанны билемен. Шону учун да ишни судгъа чыгъармай, заманында берсе яхшы болар эди деп ойлайман. Башлап борчлу адамгъа къол салдырып, 10 гюнню ичинде тёлеме тарыкълыгъы учун кагъыз бериле, эгер де шо кютюлмесе, ону ишине судда къарала.
–Налогдан къайры, гелимлеге не гире?
–Гетген йыл район администрациягъа налогдан къайры, 100 миллиондан да артыкъ гелим гелген. Эгер де муниципал есликдеги бинаны яда топуракъны ижарагъа берип гелген харж яда кёп йыллар къолланмагъан бинаны сатгъанда, гелеген харж да бола. Шолай да, огъар административ штрафлар, адамланы чёплерин тайдырывда къазанылгъан акъча, муниципал къурумланы гьакъгъа этилинеген ишлери гире. Къайсы пачалыкъда да хазнаны толтурмакъ учун бары да бюджетдегилер къасткъыла, неге тюгюл оланы алапалары да шо бюджетден болдурула чы.
– Заманында налог бермегенлеге къоду салынамы?
–Мен алда налог инспекцияда ишлегенмен, шондан билегенлеримни айтаман. Налогун заманында бермегенлеге къошум тёлев (пеня) салына. Налогланы тёлемек – гьар адамны да борчу. Гьали санавлар булан айтайым. Мисал учун, сен 1500 манатдан оьтеген налогунгну бермегенсен. Шону налог инспекция судгъа бере, шо замангъа налогунгну бермеген саялы, тёлевю де къошулуп, судда къаралгъанны багьасы да гелип (200 манат), шолагъа суд исполнителлени проценти де къошулуп, 1500 манатны орнуна 2225 манат берме борчлу болажакъсан. Шо маълуматлар гюмрюк къуллукъгъа да бериле ва сени борчунг 10 минг манатдан кёп болса, сени ари-бери юрюшюнг къыйын бола.
–Артдагъы заманда ишлемейгенлерден де налог тутулажакъ дей чи, шону тюз гёремисен?
–Гел, бирге ойлашып къарайыкъ. Ишлемейген адам яшап болмай, олар не буса да бир ишни этелер. Мисал этип айтсакъ, уьйлер къура, эшик-терезе эте, ер чача, уьйде гьайван-тавукъ сакълайлар. Тек пенсия фондгъа олардан налог бармай. Олар буса гьавайын больницаларда яталар, гьавайын яшларын охута, социальный енгилликлер ала, спорт секцияларда машгъул бола. Демек, олар барысы да ишлейгенлени налогларындан болдурулгъан идаралардан пайдалана. Юртларда буса олайлар юзлер булан бар. Мен ойлашагъан кюйде, шолай адамлагъа налог салмакъ дурус болар. Бир янындан, ишлеген адам айтылагъан ерлеге налоглар тёлесе, къартлыгъына да яхшы болар.
Налоглар жыйыв – гьакимликни гьаракатыны аслу натижасы. Ону маясы да налоглардан топлана. Шону учун да шо маяны болдурмакъ учун администрацияны бары да бёлюклери чалышма тюше.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
Суратда: налог комиссияны ортакъчылары бугюнгю ишини гьасиллерин чыгъара,
(столну туврадагъы мююшюнде) Алимпаша Къазакъов.
