Савлай уьлкебизде йимик, бизин республикабызда да артдагъы йылларда адамлар учун иш ерлени болдурув ва шону натижасында налог гелимлени жыйымларын къолайлашдырыв аслу милли борч болуп токътагъаны англашыла. Озокъда, шону учун гьалиги шартларда бар имканлыкълардан пайдалана туруп, Дагъыстанда да ерли экономиканы промышленный тармагъын оьсдюрювге берилеген тергевню артдырмаса бажарылмай. Неге десегиз, гьалиги заманда Дагъыстанда уллу заводлар, фабриклер ишлемейгени саялы, экономикабызны промышленный тармагъында жыйылагъан налоглар аз экенлиги разиликни тувдурмай.
«Мушарака» гюч ала
Бу гьалиги базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, къурулагъан янгы жамиятлар, гиччи предприятиелер тергевню тартмай болмай. Бугюнлерде ишге байлавлу болуп Буйнакскиге сапар чыкъгъанда магъа да артдагъы йылларда промышленный маллар чыгъарыв булан машгъул «Мушарака» деген гиччи буса да, орта мадаргъа етишип гелеген производство предприятиеде болмагъа тюшдю. Шо гюн магъа да мунда чыгъарылагъан гьар тюрлю малланы журалары ва оланы гьазирлейген усталар, касбучулар, инженерлер булан ювукъдан таныш болма имканлыкъ тувулунду.
Белгили болгъан кююнде, «Мушарака» деген компания Дагъыстанны алдагъы тахшагьарында гьалиден 20 йыллагъа ювукъ алда, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, 1990-нчы йылда, белгили себеплеге гёре, алмашынывланы заманында ишинден-къазанчындан магьрюм къалгъан инженерлени сиптечилиги булан гьакълашывланы-гьаллашывланы натижасында къурулгъан эди.
Шолай пайдалы сиптени башчысы, эсгерилген предприятиени генеральный директору Алиомар Агьматов къуллукъларына байлавлу сапарда экени саялы къаршылашмаса да, мен ону заместители тёбенкъазанышлы инженер Зайнутдин Закарьяев ва баш инженер Закир Узалов булан ёлугъуп ювукъдан таныш болдум.
– Башлапгъы йылларда бизин предприятиеде, айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, ерли къоллавчуланы тарыкъ-гереги учун темирден гьар тюрлю алатлар, къураллар, къуюлуп этилинген промышленный маллар гьазирлене эди, – деп хабарлай Зайнутдин Акаевич.
– Гьалиги заманда буса биз де оьзгелер йимик базар девюрдеги талапланы алышынывуна бойсынабыз, гьар тюрлю промышленный малланы базарларындагъы гьалланы ахтарып иш гёребиз. Шолайлыкъда, пластикден (къалыкъ) этилинеген гьар тюрлю маллар ерли базарлагъа ва республикадан тышгъа сатывгъа чыгъарыла…
– Буссагьатгъы вакътиде предприятиеде нече тюрлю мал чыгъарыла, оланы сан яны къоллавчуланы рази къалдыра деп айтмагъа бажарыламы?
– Буссагьатгъы вакътиде бизин предприятиеде 200 тюрлю мал чыгъарыла. Дагъысын айтмагъанда, бизин предприятие «Россияны 100 лап да лайыкълы промышленный предприятиеси» деген коллективлерини сыдырасына къошулмагъа бажарды.
Алда токътагъан борчланы ва къолда этилинеген натижаланы гьакъында «Мушарака» деген акционер жамиятны баш инженери Закир Узалов булан да гьакълашмагъа имканлыкъ болгъан сонг:
– Закир Алигьажиевич, магъа йимик бизин охувчуларыбызгъа да сиз чыгъарагъан малланы сан яны, айтагъаным, экология талаплагъа жавап берегени гьакъда айтсагъыз пайдалы болур эди, – деп сорамай болмадым.
– Озокъда, биз экология талаплагъа тергевлю янашмасакъ, пачалыкъ хас къурумлары ишибизни гери уражакъ эди. Биз шолай экологиягъа къарайгъан къуллукълар булан байлавлукъну уьзмей иш гёребиз. Гьали- гьалилерде шолай инспекция тергевлерден оьтдюк. Сонг да, бизин продукция пачалыкъ стандартны хас шагьатнамасына ес болуп чалышагъаны гьакъда да айрыча айтмагъа сюемен.
– Яшырмагъа негер тарыкъ, биз билеген кюйде, темир, керамика маллар къоллавчуланы янындан айрыча талап этиле. Неге десегиз, къалыкъдан-пластикден этилинеген малланы болжалы да узакъ тюгюлдюр деп ойлайман. Шо гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Гьар малны оьзюню оьмюрю- болжалы бола. Озокъда, шону учун къоллавчулар да шо болжалны гьисапгъа алмаса, аяп ишлетмесе, болжалдан алда бузулагъанын бирев де инкар этмеге болмай.
Белгили болгъан кююнде, пластикден гьар тюрлю сугъарыв ишлеге, иссив беривге, сув тартывгъа, канализациялагъа ва оьзге къуллукълар саялы этилинеген маллар учун «Мушарака» деген предприятиеге хаммал (сырьё) йыракъда ерлешген Томск шагьардан, дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, «Сибур холдинг» деген компаниядан гелтириле. Айтмагъа сюегенибиз, шолай йыракъдан ташылагъан хаммалны ёл гьагъы да предприятиени коллективине хайыргъа ишлемек учун бир къадар четимликлер тувдура. Шогъар да къарамайлы, предприятиеде къолланагъан загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню янгы асувлу къайдалары гьазирленеген промышленный ва яшавлукъ гьажатлар учун чыгъарылагъан маллар производствону камиллешдиривюне кёмек этмей болмай.
Шартлар къолайлаша
Гьар къайсы коллективде де, предприятиеде де, сюйсе уллу болсун яда буса гиччи – барысында да ишлемеге онгайлы шартлар яратылынмаса, предприятиени коллективини чалышыву къазанчгъа, хайыргъа токътажакъ деп айтмагъа къыйын. Шону гьисапгъа алып, арт вакътилерде эсгерилген предприятиеде онгайлы шартлар болдурулагъаны тергевню тартмай болмай.
Коллективде ишлейгенлени санаву къоллавчуланы талапларына гёре йыл боюнда 80-100 адамгъа етише. Къоллавчуланы талаплары буса мунда чыгъарылагъан малланы сан янын къолайлашдырывдан, касбучуланы усталыкъ даражасындан гьасил болагъаны да гьакъ.
– Бизин предприятиеде чыгъарылагъан малланы сан янын яхшылашдырма касбучуланы бажарывлугъу, янгы машинлени пайдаландырыв имканлыкълар ярата, – дей Зайнутдин Закарьяев. –Ишни асувлугъун артдырывда биз инженерлерибизни сынавуна таянмасакъ болмай. Оланы англавлары, яш касбучуланы билимлерин, бажарывлугъун артдырмагъа имканлыкълар ярата. Шолайлыкъда, предприятиени оьлчевюнде янгы иш башлайгъанлар булан охутув курслар да оьтгериле.
«Мушарака» жамиятда загьмат тёгегенлени авадан пайы шагьарда яшайгъанлар ва шолай да хоншу юртлардан гелип ишлейгенлери де къаршылаша. Гележекде де ишлейгенлени санавун артдырмакъ учун предприятиеде къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып чыгъарылагъан малланы сан янын артдырывдан кёп зат гьасил болажагъы гьакъ.
Шону учун да бугюнлерде мунда тангаласын гёз алгъа гелтирип дюнья базарларын бийлеген Китай ва Тюркия пачалыкъланы компаниялары булан тогъатартывну шартларында ишлемеге ва шолай да агьамиятлы пачалыкъ тапшурувлагъа ес болмагъа умут этиле.
Къ. Къараев.
Суратларда: производство цехде янгы машинлер пайдаландырыла, «Мушарака» деген акционер жамиятны баш инженери Закир Узалов солда ва онгда генеральный директорну заместители Зайнутдин Закарьяев; предприятиени ерли тюкенинде.
Автор чыгъаргъан суратлар.
