Топуракъ, айрокъда сабанлыкълар къачан да халкъны баш байлыгъы гьисапда санала гелген. Неге тюгюл, кюллю жанлы махлукъгъа гьажатлы бары ниъматны, рызкъыны береген о чу дагъы. Шоллукъда, бизге яшавлукъ этмеге Есибиз яратгъан кёп тюрлю ниъматланы аслусу болуп токътай топуракъ. Олай болгъан сонг, гьакъылгъа мукъ тюгюл гьар-бир инсангъа топуракъгъа анасына, азыкъчысына йимик аяп янашма тюше.
Гьакъыкъатда артдагъы йылларда адамланы аслу пайы топуракъгъа янашагъан кюйню англап да болмай къаласан. Ер сюрюп, берекет болдурагъан нагагь гиши де ёкъ. Хыйлы сабанлыкълар ташлангъан яда биченликлеге, отлавлагъа айлангъан. Сонг да, топуракъгъа кюйлевючлер берип тоюндурагъан кюйлер де къалгъан. Даим соруп, алып турса, ону, топуракъны деймен, дыгъыжары да бите чи.
Мен оьзюм сабанлыкъланы «тирилтегенлени», демек, ер сюрюп, тирлик болдурма белсенгенлени гёрсем, оьзюме бар яхшылыкъ болуп къалгъан йимик хошланаман, бизин яш чагъыбыздагъы ашлыкъ тарлавлар, авлакълардагъы уллу иш гьаракат эсиме тюшюп гете. Эсигизде буса, язбашны ахырында мен «Ёлдашда» Карантай бойда «Гьажимурзаев» деген сабанчы-фермер хозяйствону еси Магьаммат Гьажимурзаевни чачывлукъларындагъы арив гьалны суратлап макъала чыгъаргъан эдим. Шо заманокъ да бу тарлавлагъа ашлыкъ къайтарылагъан вакъти барып къарамагъа, аваралы ишлени арты нечик болгъанын ахтармагъа, о гьакъда адамлагъа баянлыкъ бермеге хыял тутгъан эдим.
Муна шо мюгьлет етишди. Мен Магьамматны ашлыкъ тарлавундагъы жанлы «булкъаны» гёргенде, гьатсыз къувандым. Марлар алып ашлыкъ орагъан эки комбайн биргьавур чалкъынагъан денгиздеги гемелеге парх береген де йимик гёрюндю. Бир бойда трактор-преслер булан адамлар саламны тайлагъа къыса, башгъалары шоланы машинлеге юклеп ташый. Ашлыкъдан толгъан машинлер, бирини арты булан бири, инныргъа, гётермелеге ёрта. Комбайнлар «юлюп» гетген дазу булан тарлавгъа гирип къарайман. Будайны бийиклиги белден оьте. Мени иштагьлангъанымны гёрюп М.Гьажимурзаев, иржайгъан кюйде:
– Эгер къургъакъ къысып къоймагъан эди буса, гёрер эдинг мунда битип къалгъан тюшюмню. Будай лап да «башгъа» ишлейген арада кёкден кёп узакъ чыкъ тюшмей къалды. Биз, къыйын тёгюп, ургъа этип, тарлавланы топурагъында топландыргъан дымлыкъ будайны «бюдюреме» къоймады. Мен тарлавланы къысыр къоюп чачса, севооборот деп айтылагъан затны кюю булан юрютсе, сугъарылмайгъан аркъа-торкъаларда да шайлы берекет болдурма бажарыла деп негьакъ айтмайман чы. Шону гьакъыкъатын малим этип тура муна шу будайлыкълар, – дей Магьаммат.
– Шогъар мен де мюкюрмен. О да одур. Буссагьат гьар гектардан чыгъагъан бюртюкню къадары нечикдир? Къыйынгъа гёре зат бармы? – деймен.
– Мен оьз сынавумдан гёрюп тураман, эгер, бары затны алданокъ тартып, урушдуруп, гьисаплап къарап, гьакъыллы ва уста кюйде гьаракат этсенг, топуракъ сени берекетсиз къоймай. Сугъарылмайгъан шу тарлавланы гьар гектарындан, йыл багъыйсыз гелгенине де къарамай, орта гьисапдан 35 центнерге тармашагъан кюйде бюртюк алабыз. Азындан, 600 тон будайны «беженлеге» тёшежекбиз. Гележекде дагъы да къолай ерге чачмагъа, тарыкъ чакъы къадарда кюйлевючлер де бермеге сюебиз. Бу йыл болдургъан чакъы (600 тон) тирлик магъа жаныма, гьайваныма ярым йыл ашатмагъа таманлыкъ эте, – деп, Магьаммат, уьстюбюзге гелген адамлар булан сорашып, лакъырын бёлдю.
Мен ичимден шонча аламат тирлик 6 айгъа тюгюл неге болмай экен деп ойлашаман. О гьакъда сорагъанда, Магьаммат магъа оьзюню фабригинде къозлайгъан 80 минг тавукъ, савулагъан 60-гъа ювукъ сыйыр, семиртме ахургъа байланып сакъланагъан 80 тана-бугъа бар экенни, йылда 10 миллион йымырткъа болагъанны, ондан башгъа да халкъгъа 50 минг яш тавукъ сатагъанны англатды.
Биз юрюп барып, къырыйдагъы бою бираз алаша будайлыкъгъа да гёз къаратдыкъ.
– Муна бу – ярты парда болгъан будай. Мунда 1 гектардан 12-14 центнер будай тюгюл басылмай. Гёресиз чи, бириси тарлавлар мундан эсе кёп башгъа экенин. Эринмей севооборотланы юрютме герек. Инандыраман, ишни шо ёрукъда юрютсе, бизде Ставрополь крайдан эсе къолай ашлыкъ алмагъа бажарыла. Мен о якъда ишлеп гёрюп гелгенмен. Аллагь буюрса, бу йыл гюзде 250 гектар ургъагъа ва дагъы да 50 гектар
ярым ургъагъа будай чачма гьалиденокъ онгарма башлагъанбыз. Бара-бара дагъы да уллу ерлени сюрюп къоллама сюебиз. Алда адамлар оьзлени пайларын къоллама башгъалагъа бермеге тавакал этмей эди. Гьали мени тарлавумда болгъан будайны гёрюп, оьзлени пайларын да магъа ишлетме берме сююп, нечесе адам гелип тура. Мен чи дагъы оланы бош къоймайман. Магъа пайын берген адамгъа гьар гектар ери саялы гьар йыл 50 тай бичен яда 200 кило будай беремен. Муна бу йыл чакъ багъыйсыз гелип, шонча уллу ва тизив Карантайда бичен болмады. Магъа пайын бергенлеге буса салам, ашлыкъ тийди. Оргъан тарлавларыбызны барысындан да 40 минг тай рагьат чыгъажакъ. Шоланы гьарисин 60 манатдан сатып йиберип турабыз, – деп узатды лакъырын Магьаммат.
– Гьали чачывлукъланы къоллама сюегенлени санаву арта бара. Магьаммат йимик бажарагъанлар гюплешип, демек, кооперативлер ачып иш тутса, берекет артажакъ. Тюзю, янгыз бир кооперативге уллу майданланы онгача болуп ишлетмеге бек къыйын. Кооперативлер гьакълашып, ортакълашып ишлеме уьйренсе, бизин юртда бош къалгъан сабанлыкълар болмас эди дагъы, – деп Магьамматны агъасы къазанышлы Гьажимурза Гьажимурзаев де оьз пикрусун айтды.
«Дагагроснабдан» гелген янгы, оьтесиз мукъаятлы къурулгъан комбайнлар ишлейген кюй мени бек кепиме гелди. Бир комбайн гюнде 20 гектар ерни сан да этмей ора. Чинкдеси, таза «юлюп» ала, бир увуч бюртюк де тас болмай. Ишлер шулай барса, 2-3 гюнден бу уллу тарлавлар орулуп тазаланажакъ. Сонг, баягъы, сюрюв-чачывну гезиги етише. Таза юрт хозяйствода ишлени ёругъу шолай эди дагъы.Язны бир гюню йыл ашатар деген айтывну маънасын англайгъан гьаракатчы адамлар, берекет болдурма белсенген будайчылар кёп ва бар болсун.
Абдулла Бугленли.
Автор чыгъаргъан суратлар.
