ЯШАВ-ТУРУШУБУЗНУ КЮРЧЮСЮ
Ана топуракъ деген эки де сёз бири-бирине маъна якъдан бек ошавлу сёзлер. Аналарсыз болмайгъаныбыз йимик, топуракъсыз да яшав ёкъ демеге сюемен. Эгер гьар ана яшларын ашатып, гийиндирип, тарбия бере буса, ана топуракъ да савлай халкъны ашата, яшата. Шо себепден артдагъы йыллар топуракъ булан байлавлу масъалалар да яшавда кёп арагъа чыгъагъан болгъан.
Къаягент – юрт хозяйство тармакъ булан тыгъыс байлавлу район. Топуракълары да кёп ва бай. Мунда 8 пачалыкъ унитар предприятие бар. Олагъа да 28 минг гектар юрт хозяйство ерлер бегетилген.
Топуракъгъа байлавлу гьюрметли янашывун бизин Къаягент якъны халкъларыны минг йыллар булангъы тарихи гертилей. Ерли халкъны топуракъгъа сюювю даим оьрде. Ата-бабалардан къалгъан яхшы мердешлер унутулмай, наслудан-наслугъа бериле геле. Ерли халкъ авлакълар ёкъгъа, айрокъда сугъарылагъанлары етишмейгенге гёре, хоншу Волгоград, Аштархан областлагъа, Къалмукъ Республикасына барып ижара дыгъарлар байлап топуракъда ишлейлер.
Совет пачалыгъы бузулуп, огъар гирген союз республикалар айрылып чыкъгъанда, топуракъ масъалалар, коллектив предприятиелени тозувну масъалалары да арагъа чыкъды. Россияны Президентини 1991-нчи йылны декабр айыны 27-ндеги 323 номерли Указына, Россияны Гьукуматыны 1991-нчи йылны декабр айыны 29-нда ва 1992-нчи йылны сентябр айыны 4-нде чыгъарылгъан 86 ва 708 номерли къарарларына гёре колхозлар ва совхозлар 1993-нчю йылны январ айыны бирине бузулуп, топуракълар, мал-матагь предприятиелерде ишлейгенлеге, юрт хозяйствода чалышып пенсиягъа чыкъгъанлагъа, юрт муаллимлеге, маданият, медицина тармакъланы къуллукъчуларына берилме герек болгъан. Оланы сабур айланышындан, айсенилигинден пайдаланып, Дагъыстанны Гьукуматында ишлейген биревлер Къаягент районда юрт хозяйство кооперативлеге айланмай къалгъан 8 совхозну пачалыкъ унитар предприятиелеге гёчюрген. Тек оланы къурагъанда, ойларын, ишлерин халкъгъа билдирмей, яшырып юрютген. Республика къурумланы ва совхозланы арасында дыгъарлар байланмагъан. Не топуракъ, не мал-матагъ совхозлардан республикагъа яда республикадан предприятиелеге берилмеген. Шону гертилейген документлер де ёкъ. Шогъар гёре де Россияны топуракъ булан байлавлу законларына ( Россияны ватандаш кодекси, Топуракъ Кодекси) гёре республика ГУП-ланы топуракъларыны еси болмагъа болмай.ъ
Натижада ДР-ни топуракълагъа ва мал-матагьгъа къарайгъан министерлиги эсгерилген ерлени есилигин гертилейген шагьатнаманы алмагъа болмай. Шулай гьалда буса ГУП-лар къурулгъунча болгъан совхозлагъа топуракъны берген Къаягент район администрацияны (муниципал гьакимлик) ихтиярлары оьзгеленикинден эсе артыкъ буса да, бугюнге ерли топуракъ масъала чечилмей. Мисал учун, райондагъы «Къаягент», «Гьюсемегент», «Башлыгент», «Чкаловский» деген пачалыкъ унитар предприятиелерде юртлулар булан подряд къайдада топуракъны ишлетивню дыгъарлары онгарылгъан. Оьтген 4-5 йылны узагъында шо топуракълагъа юзюм ва емиш бавлар орнатылгъан, миллионлар булан акъча маялар харжлангъан. Бу йыл май айда Къаягент районну прокуратурасы шо дыгъарлар тюз къурулмагъан деп гьисап этип, дыгъарланы суддан таба бузмагъа гьаракат этип айлана. Масъалалар ойлашдыра, гьал теренлеше, эришивлюк сёнмей.
Уьстде эсгерилген масъалаланы чечивге байлавлу болуп Башлыгентде эки гезик юртну жамияты жыйылгъан, район федерал судну биринчи англатыв жыйынлары оьтгерилген. «Башлыгент» деген пачалыкъ унитар предприятие Дагъыстанны Гьукуматыны топуракълагъа ва мал-матагьгъа къарайгъан министерлигини тергевюне гёре янгы къайдагъа айланмагъа борчлу. Башлыгентни халкъы шогъар тувра къаршы. Тек халкъны сесин республиканы гьакимлери эшитмейлер. Чечилмеген масъалаланы экинчиси булай: прокуратура артдагъы 4-5 йылланы узагъында къурулгъан подряд къайдадагъы дыгъарланы суддан таба бузмагъа къасткъылгъан.
Тувулунгъан гьал Къаягент районлуланы къайнашдыра. Олар суалларына жавап излей туруп, Магьачкъалада республика пачалыкъ къурумлагъа да баргъанлар, ёлбашчылары булан ёлукъгъан. Шоланы натижасында Янгыкъаягентде июнну 3-нде эки де якъны сиптечилиги булан «дёгерек стол» къайдада ёлугъув оьтгерилди. Шонда Дагъыстан Республиканы топуракълагъа ва мал-матагьгъа къарайгъан министри Агъарагьим Къагьиргьажиев, ону орунбасары Гьабиб Жанаев, республиканы Гьукуматыны, юрт хозяйство ва ашамлыкъ министерлигини вакиллери де ортакъчылыкъ этдилер. «Дёгерек столну» Къаягент районну башчысы Магьамматэмин Гьажиев юрютдю. Ёлугъув 3 сагьатдан артыкъ узатылды. Суаллар кёп болду, шолагъа жаваплар да берилди.
Гиришив сёзден сонг, Къаягент районну депутатларыны председатели Магьамматрасул Багьамаев 5 минутлукъ маълумат берди. Ону къарсалап сёйлевюнден биз Дагъыстанны республика гьакимлиги райондагъы 8 ГУП-ну ихтиярлары дазуландырылгъан жамиятлагъа айландырып, багьалы кагъызларыны (акциялар) барысын да оьзлени уьстюне онгармагъа гьазирлик гёрегенин англадыкъ. Тутдуруп айтгъанда, шо 28 минг гектар юрт хозяйство топуракълар акъчагъа айландыргъанда 3 миллиард манатгъа токътай. Олар республиканы еслигинде болса, районну районлугъу къалмай.
Бугюн Къаягент районда 54 мингден артыкъ адам яшай. Район оьсе, халкъ арта. Янгы масъалалар арагъа чыгъа, олар чечилмеге тарыкъ. Оланы уьстюнлю чечмек муратда районну экономикасын, аслу гьалда юрт хозяйство тармакъны гётермесе бажарылмай. Тек ер есиси белгиленмегенлик ер булан ишлемеге сюеген ва бажарагъан къаягентлилеге кёп четимликлер тувдура. Шо гьакъда къаягентли фермер хозяйствону башчысы Рашит Арсланов къысгъа ва маъналы сёйледи.
–Бизин халкъ, – деди ол, – авлакъ ишлени юрютмеге бажара ва шо ишлерден къоркъмай. Юртдан къыргъа гьар йыл авлакъ ишлер юрютмеге минглер булан гетегенлер бар. Волгоград, Аштархан областларда олар ижара дыгъарлар байлап, топуракъны гьар гектарына 20-30 минг манат акъча да берип, авлакъчылыкъ продукция оьсдюрелер. Райондагъы ГУП-ланы бош топуракълары берилсе, олар уьягьлюлерин де къоюп ата юртундан гетмежек эди. Бизин агьлюбюзде 8 адам бар. Къуллукъ ишде чалышагъан бир мени уланым Арслан Арсланов бар. Къалгъанларыбызны иши ёкъ. Шону учун «Къаягент» ГУП булан дыгъар байлап, ташлангъан, 10-15 йыллар ишленмеген авлакъны ишлетебиз. 2-3 йылны узагъында кёп иш этилген. Гьали бизин район прокуратура судгъа чакъыра. Дыгъарыбызны бузмагъа къасткъылгъанлар баргъа ошай. Подряд къайдада ишлейген юртлуларымны санаву 300-ден айлангъан. Олар не этмеге тарыкъ? Мен гьисап этеген кюйде, ГУП-ланы топуракълары Къаягент юрт администрациягъа, олардан таба ер булан ишлемеге сюеген къаягентли ижарачылагъа берилме герек.
Огъар жавап гьисапдагъы сёйлевюнде министр Агъарагьим Къагьиргьажиев булай деди:
– Арагъа салып ойлашагъан масъала агьамиятлы ва бек жаваплы масъала. Эсигизге гелмесин топуракъ масъаланы булай къайдада чечив бизин министерликни сиптеси деп. ГУП-ланы янгы есликдеги къайдагъа айландырыв Дагъыстанны Халкъ Жыйынында ойлашылгъан. Къарарны да олар яшавгъа чыгъармагъа бизге тапшургъан. Биз сизин учун, Къаягент район халкъына яхшы болсун, экономикасы гётерилсин учун деп гьаракат этебиз. Рази тюгюл адамланы районну депутатларыны жыйынындан таба республиканы Халкъ Жыйынына чыкъмагъа ихтияры бар. Масъала законлу къайдада чечилмеге тарыкъ.
Эки де якъгъа тындырыкълы тынглагъан «Каспий» деген ГУП-ну директору, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны депутаты Къурбан Гьабибов Къаягент райондагъы пачалыкъ унитар предприятиелени топуракълары, мал-матагьы районда, ерли муниципал къурулувларда къалмакълыгъы гьакъда оьзюню ойларын айтды. Агъарагьим Къагьиргьажиевни айтывуна гёре, Къаягент, Дербент районларда туризмни оьсдюрювге аслу тергев берилежегине къаршылыгъыбыз ёкъ. Амма шо умутланы яшавгъа чыгъармакъ муратда денгиз бойланы ягъасындагъы топуракълар да таманлыкъ этегенлигин эсгерди.
Ёлугъувгъа гелген башлыгентлилени уллу группасыны атындан сёйлеген Марат Омаров ГУП-ну ООО-гъа айландырагъан ишге башлыгентлилер толу къаршы экенин билдирди. ГУП-ну 829 гектар ерлери бар. Юртлуланы айтывуна гёре, топуракъланы кёп яны юртлу ва оьзге юртлу адамлагъа ишлетмеге берилген. Оланы майданыны къадарын, нечик шартларда дыгъарлар байлангъанын адамлар билмей. Топуракъ алмагъа сюегенлер бар, тек оланы тилевлери артгъа салына. Шо буса юртлуланы, айрокъда жагьил адамланы къарсалата.
Марат Омаровну сёйлевюн жыйылгъанлар арив гёрдю. Ондан сонг чыгъып сёйлеген Къаягент муниципал къурулувуну экономика бёлюгюню заведующийи Ибрагьимпаша Агьматпашаев районну ёлбашчылары, чыгъып сёйлеген ватандашлары тутгъан ёлну якълады. ГУП-ланы топуракълары районда къалып, районну юртларыны бюджетин гётеривде аслам къошумун этмеге гереклигин билдирди.
Ёлугъувда Къаягент район администрацияны архитектура ва топуракълагъа къарайгъан бёлюгюню ёлбашчысыны заместители Арсен Арсланалиев, Башлыгент юрт жыйыныны депутаты Магьач Арсланбеков маъналы сёйлевлеринде районлуланы пикирлешивлерин, къарсалайгъанлыгъын яхшы англайгъанын билдирдилер. Олар район жыйыныны депутатлары бугюн арагъа салынгъан жаваплы масъалаланы районну депутатларыны арасында ойлашып, Дагъыстанны депутатларыны Халкъ Жыйынына чыгъаражагъына ва уьстюнлю чечежеклигине инанагъанлыгъын айтды.
Ёлугъувну жамын чыгъара туруп, Къаягент муниципал къурулувуну башчысы Магьамматэмин Гьажиев булай деди:
– Бугюнгю масъала эсги, тек чечилмеген масъала. Ону себеби бир. 2000-нчи йылланы башында законсуз иш этилген. Райондагъы 8 совхозну мал-матагьын, топуракъларын юрт ерде яшайгъан, эсгерилген хозяйстволарда загьмат тёкген ва тёгеген адамлагъа берегенни орнуна, кюрчюсюз протоколлар язып, бир-бир директорлагъа къоллар да салдырып, предприятиелер «Дагвино» деген республика къурумгъа гирген деп билдиргенлиги– уллу тюзсюзлюк. Ону тюзлемеге герек. Шо ишге биз район жыйынны депутатларын къуршамагъа сюебиз. Бу ишде бирев де ягъада къалмагъа герекмей. Республиканы гьакимиятыны гьаракатын англайбыз. Тек, оьрдеги къурумларда ишлейгенлер халкъыны пикруларын, яшав шартларын якъламагъа герек эди.
Уьч сагьатны боюнда юрюлген ёлугъувда эки де якъ оьз пикруларын якълап турду. Россияны законларына гёре бизин уьлкеде федерал, республика, муниципал гьакимликлери бар. Топуракъ, мал-матагь пачалыкъ еслигине, республика еслигине, муниципал еслигине бёлюнген. Сонг да, адамланы малы (мюлклери) де бар. Россияны, Дагъыстанны Конституциялары булан, Россия Федерацияны 2003-нчю йылны октябр айыны 6-сында къабул этилген 131 номерли законуна гёре гьакимликни уьч де къайдасы айрыча оьзтёрече ишлей. 131 номерли законну 11-нчи ва 12-нчи статьяларына гёре тарихде язылып гелген топуракълар юрт муниципал къурулувланы дазуларында беклешдирилме герек ва шоланы халкъларыны разилиги болмай туруп, олар биревге де берилме тюшмей. Уьстде юрюлеген эришивлюкню де шулай гезиклерде судларда чечмеге тюшегени гьакъ. Шулай гьал тувулгъан гезиклерде масъаланы чечмеге суд къурумлары гиришмеге борчлу. «Дёгерек столну» ахырында эки де якъ разилешип сёйлешмеге бажармады. Ахыр сёз де шону учун судланы къарарына къалагъангъа ошай.
