Мен бу гезикли макъаламны янгыз инсаниятгъа тюгюл, бары махлукъгъа азыкъ ва берекет береген топуракъгъа, гьалиги замангъы наслуланы авадан кёп ягъы огъар янашагъан кюйге багъышламакъны оравлу гёрдюм. Топуракъ – дюньялыкъдагъы инг аслу хазналаны ва ниъматланы лап гёрмеклилерини бириси.
Къуршап айтгъанда, артдагъы нечесе 10 йылланы узагъында «ана» деген сыйлы калима оьзюне нече де арив гелишеген ва ярашагъан топуракълар, айрокъда сабанлыкълар чыдама болмас даражада онгсузлашгъан. Энни сабанлыкълар, тарлав булан биченликлер ташлангъан йимик болуп гёрюне.
Герти юрт загьматчыланы абуру бир де болмагъан кюйде тёбенлешген. Тюзю, пачалыкъ идараланы къуллукъчулары топуракъчылагъа иш торайтма онгайлыкълар бермеге, оланы акъча маялар берип де ва башгъачалайына да якъламагъа тарыкъ деп юлдуруп айталар.Тек бирден-эки алгъа гетеген зат ёкъ.
Шогъар пачалыкъ ягъындан да, топуракъланы талам-такъышлыкъдан къорума оьз заманында иш этип умпагьатлы чаралар гёрме «эринген» гьакимлер де ва лап артда буса оьзлер адамлар да (бир къадар) айыплылар. Белгили экени йимик, бир арада башалманчылыкъгъа ёл берилгенде, ана топуракъ булан кёп эрши савдюгерлер де этилди. Кёбюсю гьалда «гючлю» бир тайпалар аслам, тек гьарам хайыр гёрдюлер. Энни топуракъланы асувлу къоллавгъа элтеген ёлланы тапмагъа нечакъы бола буса да тынч тюгюл…
Бизде юрт хозяйстводагъы есликни алдынгъы тизимин ва ёругъун бузгъан сонг хозяйство ёрукъну янгы къалипдегилери яралды. Шо заман сабанлыкълар ва рызкъыны оьзге тюрлюлерин болдурагъан авлакълар пай-пай этилип уьлешинди. Алай арив авлакъланы барысы да дегенлей тийишли къаравдан ва къуллукълардан магьрюм къалды. Алышдырып чачыв (севооборот) деген зат юрюлмейген болду ва хыйлы заманлагъа унутулду.
Тюзю, англаву къолай ва гележекни ойлашагъан адамлар топуракъны югъунчлу къатлавуну дагьнилигин артдырмагъа имканлыкъ береген чараланы гёрмеге башлагъан. Олайлар кёп тюгюл буса да, бизин Буйнакск районда да бар. Магьаммат Гьажимурзаев – шолайланы бириси. Ол топуракъланы уллу оьлчевлерде къоллайгъан кюйню этмекни тюз гёрегенлени якъчысы да дюр.
– Бизин район –къачан да гьайванчылыкъны юрютюп гелген ер. Шо тармакъны айындырма бажарылмай, ашлыкъ, тирлик болдурмаса. Бюртюклю ашлыкъланы тюшюмю де кёп тюрлю шартлардан гьасил бола. Шоланы лап аслусу – сабанлыкъланы багъыйлы болжалларында сюрмек, топуракъгъа гьар йыл янгылмай кюйлевючлер бермек, тарлавларда бавукълукъну сакъламакъ муратда, йыл боюнда иш юрютмек, тарлавланы гезиги булан «къысыр» (ургъа) къалдырып, сонг къолламакъ, оьсюмлюклени тюрлюлерин 2 – 3 йыл тарлавларын алышдырып чачмакъ, – деп башлады мени булангъы лакъырын юрт хозяйствону район управлениесини башчысы Магьаммат Гьажимурзаев.
Ол англатгъан кюйде, азындан, 300 гектар сама ер болмаса, оьрде эсгерилген шартланы сакълап иш тутма бажарылмай.
Сугъарывдан магьрюм аркъадагъы топуракъларда алышдырып чачывну юрютмесе, топуракъгъа къуллукъ этивню илмугъа кюрчюленген, сыналгъан къайдаларын къолламаса, ахыры тёкген къыйынларынг негьакъ гете, оьзю топуракъны дагьни- демлиги кемий.
Инамсыз топуракълагъа (багар) бюртюклю ашлыкълар чачмагъа гёзлешдирилген сабанлыкъланы гьар гектарына, азындан, 30 тон сама ерли кюйлевючлер бермеге тюше. Ону этегенлер гьали ёкъ деп айтсакъ да, сёзюбюз гьеч ялгъан болмас.
–Алда бизин Карантай бойда инамсыз топуракъланы гьар гектарындан 18-20 центнер къылчыкълы ашлыкълар ала эди. Эгер шо заманда йимик кюйлевючлер тёксе, дарман урса, тарлавланы къысыр къоюп къолласа, гьалиги сан янлы урлукълар да чачса, орта гьисапда бизде 30 – 35 центнерни алмагъа болажакъ эди. Оьзлени пайларында адамлар шо шартланы не сакъламай, не юрютме хыялы да ёкъ. Мен айтагъангъа инанмай бусанг, юрю барып къарайыкъ алышдырып чачывну къырый-буччагъын сакълап, мен оьсдюрюп турагъан будайлыкъланы гьалына, –деди М. Гьажимурзаев.
Бираз ёл юрюп, биз уллу аркъачыкъ ерни яйлагъындагъы будай тарлавгъа урунуп токътадыкъ. Бу тарлавну ювашгъан ел чайкъайгъан бийик бой салгъан будайлыгъыны толкъунлары тербенишеген гёкшумал дериягъа парх берип йиберди.
–Гёремисен бу берекетни?! – деп, Магьаммат тарлавну ичине абатланды. Башкъусма башлагъан будайны бийиги белден оьте. Тап-таза гёк тарлавда бир чёп, бир халта ёкъ. Къарап тоюп болмайсан! Алай алдынгъы «занглы-англы» заманлар бир гьавур эсиме тюшюп гетди.
Хоншудагъы ашлыгъы алаша ва къыртыш будайлыкъны гёрсетип: «Бу неге булай гёлемсиздир?» – дегенде, Магьаммат магъа, шо баягъы, тийишли къуллукълар етишмегенликни, кюйлевючлер берилмегенликни, севооборот юрюлмегенни айтды. Сугъарылмайгъан инамсыз топуракъларда алышдырып чачывну, ургъаны тюзевлю юрютмесе, тюшюмню ахырдагъы оьзюне токътайгъан багьасы уллу болагъанны, хайыр алма бажарылмайгъанны адамланы кёплерине айтып, англатып болмайсан.
«Къысыр» топуракъларда аралашдырылып гьар йыл дегенлей башгъа-башгъа жура оьсюмлюклер оьсдюрегенде, топуракъда дым, дагьни, пайдалы микроэлементлер кёп болагъаны, чёп отланы урлукълары дагъылагъаны гьакъ зат.
–Топуракъны «соруп» тургъан учун болмай чы. Гьар йыл кюйлевючлер булан тойдурмагъа унутма да ярамай, –деди ол.
Мен ойлашагъан кюйде, районну байлыгъын, берекетин янгыртмакъ учун бизин шартларда гьайванчылыкъны, къушчулукъну ва ашлыкъ-тирликни болдурувну бир-бирине байлап, барышдырып, янгыртывну ёлуна тюшмеге герек болур. Шо муратгъа етишмек учун буса, сугъарылагъан ва сугъарылмайгъан сабанлыкъланы, гесек-гесек этип пуч этмей, бир-бирине къошуп, оьлчевлерин алда йимик уллу этмек къала.
Биз ойлашагъан кюйде, райондагъы топуракъны сюеген юрт загьматчыланы жыйып йиберип, М. Гьажимурзаев оьсдюрген мол тюшюмлю дериядай тарлавланы гёрсетмекни ва шо неден, не этгенге болгъанны арив англатып бермекни маънасы бар.
Районда магъа берген маълуматлагъа гёре, сабанлыкъланы бары оьлчевю 18900 гектаргъа тенг. Шону 13300 гектары тийишли кююнде къоллана. Къалгъаны барлакълагъа айлангъан. Артдагъы йыл ярым вакътини ичинде районда къолланагъан сабанлыкъланы оьлчевю 100 гектаргъа гётерилген. Чинкдеси, 450 гектар
ургъа топуракълагъа гюзде заманында сайламлы будай чачылгъан.
Гёзлешдирилген гьисаплагъа гёре, шону гьар гектары 30-35 центнер тюшюм берер йимик гёрюне.
Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.
СУРАТДА: М. ГЬАЖИМУРЗАЕВ будайлыкъны «денгизинде».
Автор чыгъаргъан сурат.
