Оьзтёрече къысматы булангъы шагьарларыбызны ва юртларыбызны арасында Буйнакск (Темир-Хан-Шура) шагьарны оьзгелеринден айырагъан лап да белгили хас аламаты бар буса, озокъда, шо да ону Октябр инкъылапдан алдагъы йылларда Дагъыстанны тахшагьары гьисапда танывлу болгъаныдыр.
Бугюнгю Буйнакск шагьарны оьтген девюрдеги тарихине гёз къаратсакъ, гертиден де, огъар шагьар гьисапда Дагъыстан областны административ центры деген даража токъташдырылып, Темир-Хан-Шура деген аты 1866-нчы йылда берилген.
Октябр инкъылапдан сонг да тахшагьарны башындан хыйлы-хыйлы агьвалатлар оьте. Айлана якъдагъы къыйынлыкълагъа чул бермей, ерли халкъ о заманларда янгы яшавну ёлуна тюшме башлай ва 1922-нчи йылда огъар шону учун бизин белгили инкъылапчыбыз Уллубий Буйнакскийны аты къоюла. Шо гюн-бугюн алдынгъы тахшагьарыбыз айлана якъдагъы къыйынлыкълагъа бойсынмайлы, янгыртывлар башлангъан девюрде яшай. Гьалиги заманда яшавну онгайлыкъларындан артда къалмас учун, ерли социал-экономика тармакъларында загьматгъа къуршала ва оьсювню ёлларын тангламагъа къасткъыла.
Гьалиги заманда Буйнакск шагьарда яшайгъан ватандашланы умуми санаву 65 мингден айлангъан. Районну ва республикабызны маълумат жыйыв булан машгъул болагъан къурумлары малим этеген кююнде, эсгерилген шагьарда гьар 1000 адамгъа гьисап этгенде йылда 14-15 яш тува, агьлюлерде яш тавушлар чалына. Аварлар, къумукълар, оруслар, къазикъумукълар, даргилер гьалиги заманда шагьарда оьмюр сюреген аслу миллетлер гьисапда белгили. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, мунда эсгерилген миллетлени вакиллеринден ерли халкъны 93 процентден къолайы оьмюр сюрегени де токъташдырылгъан, къалгъан етти проценти де аз санавлу миллетлени вакиллеринден топлангъан.
Шагьарны ватандашлары-къоллавчулары учун артдагъы йылларда болуп турагъан бир къадар тюрленивлер де гьис этиле. Загьматгъа къуршалма гючю чатагъан тайпалар учун иш ерлер болдурувгъа байлавлу тергев де артып тербей. Шолайлыкъда, ерли промышленный производствода болдурулагъан малланы сан яны ва оьлчевлери артагъаны да ачыкъдан гьис этилине. Мисал учун, промышленный тармакъда гьалиден беш йыл алда 320 миллион манатны къадарында гьар тюрлю промышленный маллар болдурулуп, тапшурувлар яшавгъа чыгъарыла эди буса, гьалиги заманда шагьарны промышленный тармагъында болдурулагъан гьар тюрлю малланы умуми къадары ярым миллион манатдан айлангъаны ачыкъ болуп гёрюне.
Шолайлыкъда, янгыртывланы башлапгъы девюрюнде кётюрлюкге загьматдан-къазанчдан айырылгъан заводланы, фабриклени ишчилерин ва касбучуларын янгыдан производствогъа къайтармагъа имканлыкълар яратыла. Янгы иш ерлени болдурувну натижасында шагьардагъы промышленный предприятиелеге айлана якъдагъы юртланы халкъын да бир къадар иш булан таъмин этмеге бажарылагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Уллу предприятиелер булан янаша шагьарда янгы девюрню талапларына гёре увакъ ва орта далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы санаву артагъаны да тергевню тартмай болмай. Эгер де 2016-нчы йылда далапчылыкъ тармакъда чалышагъанланы 1611-и гьисапгъа алынгъан эди буса, гьалиги заманда «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген агьамиятлы регион проектни яшавгъа чыгъарылывуну натижасында оланы санаву белгили кюйде къолайлашгъан ва 2 мингге ювукълашгъан. Бу ерде янгыз сатыв-алыв булан машгъул болагъан далапчы тайпаланы гьакъында сёз юрюлмей, гьалиги заманда халкъ хозяйствону гьар тюрлю тармакълары учун гьажатлы малланы чыгъарывда, къуллукъланы болдурувда да натижалар къолайлаша бара. Шо да йылда 1 миллиардгъа ювукъ манатны къадарында гьар тюрлю малланы ва къуллукъланы пайдаландырмагъа имканлыкъ бере. Мунда къурувчуланы, транспортчуланы, ремонт ишлер булан машгъул болагъан предприятиелени къошуму да аз тюгюл демеге ярай.
Далапчылыкъ булан машгъул болагъан уьстде эсгерилген тармакъларда ишлейгенлер учун онгайлыкълар рази къалдыра буса да, тек шо гьакъда енгил промышленностну оьсдюрювде онгайлыкълар етишмей. Неге десегиз, алдагъы девюрде йимик гьалиги заманда Буйнакскидеги опуракъ ва аякъгийимлер гьазирлейген предприятиелени чалышыву гёрюнмей. Тышдан ташылып гелтирилеген сан яны шекликни тувдурагъан кёбюсю маллар ерли тюкенлени ва базарланы толтурагъаны къоллавчуланы, озокъда, рази къалдырмай. Тек тери ва юн ишлетеген цехлени, заводланы къурувну масъаласына тергев де, харж да етишмей. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, ерли ва тышдагъы маячыланы харжлары салынып пайдаландырылмайгъаны, гележекни гьисапгъа алып, айрыча чаралар гёрмеге борчлу эте.
Яшырмагъа тарыкъ болмай, шагьарлылар арт вакътилерде онгайлыкълагъа харлы экени де белгили.
Эсги шагьарны ичинде янгы девюрге гёре айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, тийишли чаралар гёрюлмесе, къоллавчуланы разисизликлери кёп болагъаны англашыла. Тюзюн айтмагъа герек, Буйнакскиде артдагъы йылларда къоллавчуланы разисизликлерин гьисапгъа алып газ ягъарлыкъ, электрик гюч булан таъмин этивде гёрюлеген чаралар кемчиликлени бир къадар ёрукълашдыра буса, тек ичеген сув булан таъмин этивде талаплар толу кюйде яшавгъа чыгъарылмайгъаны къоллавчуланы гьакитмей болмай.
Шагьардагъы орта билим береген охув ожакъланы ярашдырывгъа тергев гючленгени гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Шону булан бирче «Дагъыстан» деген кинотеатргъа да арт вакътилерде толу ремонт этилинди. Ерли школаланы янгыртывну хас программасы булан янаша бугюнлерде мунда «Шагьарны ичинде онгайлыкъланы болдурув» деген агьамиятлы проектни оьлчевюнде оьтгерилеген ишлер де айланадагъыланы разисизлигин бир къадар ёрукълашдыра десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
Буса да шагьарда кёп къабатлы янгы уьйлер къурулагъан бойларда айлана якъ къурулушлардан сонг къалагъан къалды-къулдуланы чёплюклеге дёнегени ерли адамланы янындан разисизликлени артдырагъаны да ёрукъгъа салынмагъан.
Тюзю, шону гьисапгъа алып, бу йыл гёз алгъа тутулгъан кюйде, Буйнакск шагьарда кёп къабатлы уьйлерини уьч абзары да ва беш шагьар бавларында гьар тюрлю онгайлыкълар болдурулажакъ деп умут бар. Шогъар байлавлу ишлер «Дружба» деген микрорайонда башлангъаны гёрюнюп тура. Алданокъ 11, 12, 13, 14 номерли кёп къабатлы уьйлерде яшайгъанлар булан гьакълашывлар оьтгерилгени де гележек учун инамлыкъны тувдура. Неге тюгюл, эсгерилген уьйлер къурулагъан заманда тийишли онгайлыкъланы болдурувгъа толу тергев етишмей къалгъан. Ювукъда оьсеген тереклени бирлери умуми низамгъа четим этегени де разисизликлени тувдурмай болмай. Шогъар да къарамайлы, эсгерилген уьйлерде яшайгъанлар шоланы гесип тайдырмагъа изну бермейлер. Демек, шагьарлыланы ва оланы къуллукъларын кютеген шагьар къурумланы арасындагъы байлавлукълар, англатыв ишлер осал салынгъан.
– Гертиден де, бизге гележекде чечмеге герекли масъалалар кёп топлангъан, тек олар бугюн тувмагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге герек, – дей УЖКХ-ны башчысыны заместители Завур Шавхвердиев. – Шоланы бириси де тергевден тюшмеген.
– Завур дурус эсгере, – деп узата сёзюн шо къуллукъну баш инженери Жамалутдин Жабрайылов да. – Шагьарны ичинде къоллавчуланы рази къалдырмайгъан кемчиликлер генплан ёкъ саялы да кёп бола. О саялы да гьалиги заманда бизге алдагъы йылларда ёлгъа йиберилген кемчиликлени ёрукълашдырмакъ муратда борчлагъа жаваплы янашма тюше.
Буйнакск шагьар, гертиден де, бугюн къурулмагъан, арадан кёп заман оьтген. Муна шо саялы да, Дагъыстанны алдынгъы тахшагьарында, гьалиги заманда айлана якъда тувулунагъан талапланы гёз алгъа тутуп, борчларына намуслу кюйде янашмаса бажарылмайгъаны аян. Гьали- гьалилерде мен Буйнакск шагьарда болгъанда ерли гьакимлер, касбучулар булан ёлукъгъанда да шо гьакъда ачыкъ лакъыр болду. Лап да аслусу тазалыкъ болдурувда ва адамланы ичеген сув булан таъмин этивде айлана якъдагъы талаплар толу кюйде яшавгъа чыгъарылмайгъаны умуми низамны къорума четимликлер тувдура. Озокъда, алгъасавлукъгъа ёл берип, эсгини – кёрге, янгыны – тёрге деген кюйде янашмайлы, шагьарны ичиндеги тарихи ва маданият эсделиклеге де гьюрмет булан янашмагъа тюшегени англашыла.
Къ. Къараев.
Суратларда: алдынгъы тахшагьарны гетген замангъы ва гьалиги гёрюнюшлери.
Редакциядан: гертиден де, сувну масъаласы Буйнакск районда ва шагьарда гьали тувулунмагъан. Чиркей ГЭС-ни СССР-ни заманында бютюн уьлкени халкъы къуршалып 20 йылны узагъында къуруп пайдаландырывгъа берген эди. Шолайлыкъда, уллу сув гьавузундан алып айланадагъы авлакъланы сугъарма, юртланы ичеген сув булан таъмин этмеге гёз алгъа тутулса да, бугюнге ерли шо борч яшавгъа чыгъарылмай чаналай барагъаны къоллавчуланы янындан разисизликлени артдыра.
