Оьзю оьлчевге уллу юрт тюгюл буса да, Къарланюрт – республикада аты айтылгъан, белгили юртланы бириси. Неге тюгюл, Уллу Ватан давну оьжетли йылларында игитлик гёрсетген эки къагьруман эр –Элмурза Жумагъулов ва Абдуразакъ Датуев бу юртда тувгъан. Мундан таба асгерге чакъырылгъан. Экевюне де, давдан эсен-аман къайтып, сонггъу йылларда ата юртунда яшап, ону къысматына макътавлар юкъдурмагъа насип болгъан.
Хасавюрт шагьарны да, Къарланюртну да арасындан Акъташ оьзен оьте. Шону учун болма да ярай, адамланы бавлары, бахчалары янгыз шолагъа къуллукъ этип турсанг да, яшамагъа бир къадар имканлыкъ бере. Гьайван-мал, тавукъ-мишик агьлюге гелтиреген пайданы да къошсанг, бу юрт яшавлукъ этмеге онгайлы ва берекетли ерде ерлешгени арив ачыкъ болуп къала.
Болса да, Къарланюртну оьзтёречелигин исбатлайгъан дагъы да эки далил бар. Эки къоччакъ, эки тюрлю эсделик! Бириси – танкист, Советлер Союзуну Игити Элмурза Жумагъулов. Ол сав заманда юртлулары огъар «Герой» деп, ат яшырып сёйлейгени эсимде бар. Оьзю учун да, ата юртну халкъы учун да шондан уллу оьрлюк болармы…
Къарланюртлу экинчи Игит – Абдуразакъ Датуев. Ол, Уллу Ватан давда гёрсетген къоччакълыгъы учун, «Макътавлукъну» уьч де даражалы орденлери булан савгъатлангъан.
Бир нече гюн алда мен Къарланюртда болдум. Эки де Игитни гьакъында дагъы да яхшы билмек учун да, олагъа гьалиги заманда нечик абур этилегенни англамакъ учун да биринчилей ерли орта школагъа бардым. Бу янгы школаны гёргенде, бек тамаша болдум. Школа ичине гиргинче де оьзюню биналарыны уллулугъу булан да тергевню тарта. Юрт ерде болмай, шагьарларда болгъан буса да булай мукъаятлы ишленген бинаны гёргенде, ким де гьайран болар экенине шек ёкъ.
Школаны директору Бадияханым Моллатаева магъа англатгъан кюйде, школаны бинасы 2018-нчи йыл къурулма башлагъан ва шо йылны ахырына таба гьазир этилип битген. Школаны майданы 2 гектар ерни елеген. Къарланюртну гьакъында айтма тюшгенде, янгыз бу школаны онгайлыкъларын эсгере турсакъ да кёп заман гетежек.
Бадияхан, бу охув ожакъны ичи булан мени таныш эте туруп, мен ахтарып гелген музей уьюн гёрсетди. Гьазир тергевню тартагъан тёр тамдагъы стенд давгъа гетип къайтмагъанланы суратлары булан торлангъан. Эки де янында Элмурза Жумагъуловну ва Абдуразакъ Датуевни уллу суратлары ва оланы гьакъында язылгъан къысгъача маълуматлар бар. Тюзюн айтсам, магъа бу гёрюнюш теренден таъсир этди. Неге тюгюл, эки къоччакъны къысматы яш наслугъа патриот ругь сингдирмеге имканлыкъ береген жанлы эки уьлгю экенин мен Къарланюртгъа гелгинче де яхшы сезе эдим.
Элмурза Жумагъуловну гьакъында кёп айтылгъан, кёп язылгъан. Ол сав заманда мен оьзюм де ону янында, уьюнде бир нече керенлер болгъанман. Ону яшавну сюегенлигине, оьзюн оьктем тутмайгъанына, гьаллашма онгайлыгъына бек тамашалыкъ этгенмен. Элмурза Биймурзаевич 2013-нчю йылда гечинди.
Мен огъар: «Сизге кёп яшлайына берилген гьюрметли Игит ат сонггъу заманда «мен паланман» деп башгъача оьктемлик гелтирген гезиклер болмаймы эди?» – деп сорагъаным эсимде бар. Ол гьазирине булай деп жавап берген эди.
– Озокъда, тёшюнде «Советлер Союзуну Игити» деген алтын юлдузу бар адамны гьислери нечик болагъанны башгъалагъа билмеге къыйын. Яшырып не этейим, шолай гьюнер гёрсетип болгъаныма гёре мени ичимде саламат оьктемлик тувмай да къалмай эди. Не башгъа, юлдуз берилмей къалгъан буса да шолай оьктемлик болур эди. О – айрыча сюзюк тамурлары булангъы терен оьктемлик. Огъар мен «достоинство» деп айтар эдим. Советлер Союзуну Игити деп айтылмакъ – о багьасы ёкъ оьр къыймат. Мен кёп йыллар шагьар военкоматда къуллукъ этдим. Мени тёшюме Игитни белгиси тиркелген экенге гёре мени ишдеги жаваплылыгъым да кёп керенлеге арта эди…
Къарланюртну тарихи оьктемлигине гёрмекли пай ва тюс къошгъан бирдагъы бир адам бар. Ол да «Макътавлукъну» уьч де даражалы ордени булан савгъатлангъан Абдуразакъ Датуев. Ону дав майданларда гёрсетген къоччакълыгъы янгыз къарланюртлулар учун тюгюл, савлай къумукъ халкъ учун да сыйы ва багьасы кёп уллу уьлгюдюр.
Абдуразакъ Датуев дав башлангъынча алдагъы йылларда, ерли школаны башлапгъы класларын да битдирип, янгы къурулгъан колхозда ишге гиришип тура болгъан. 1941-нчи йылда армиягъа чакъырыла. Шо йылны ахырларында биринчи керен дав майдангъа тюше. Ол яяв асгерни составында Воронежде, Биринчи Украина фронтларда болгъан. «Макътавлукъну» орденини 3-нчю даражасы огъар 1944-нчю йылны май айыны 31-нде биринчи керен тапшурулгъан. Украинаны Житомир областындагъы, Новоград шагьарны къырыйында шо вакъти болгъан къыргъын давларда гёрсетген къоччакълыгъы, гертиден де, макътавгъа лайыкълы болгъан.
Къарланюртлу Датуевге «Макътавлукъну» экинчи даражалы орденин бергенини себеплери ябушувда ол гёрсетген уллу къоччакълыкъдыр. Шону да бар кёп гьайран ерлери. 1944-нчю йыл Польшада Висла оьзенни боюндагъы Сандомир шагьарны къырыйындагъы давларда немислени асгер бёлюгюню пулемёт атышывчусу бизин солдатланы къырып турагъан вакъти бизин къарланюртлу солдатгъа да яра тие. Тек ону госпитальгъа йиберме болмагъанлар. Яралангъан кюйде ол танклагъа урагъан тюбек булан уруп шо пулемёт бар точканы пара-парасын чыгъаргъан. (Датуев шолай тюбек атагъанланы школасын битдирген болгъан.) Польшаны немислерден азат этмек учун юрюлген давларда гёрсетген къоччакълыкълары учун ол «Макътавлукъну» экинчи даражалы ордени булан савгъатлана.
Уьчюнчюлей де Абдуразакъ Датуевге шо орденни 1-нчи даражалысы 1961-нчи йылда тапшурула. О гьакъда шо йылны декабр айыны 26-сында СССР-ни Оьр Советини Президиумуну къарары къабул этилген.
Абдуразакъ Датуев давдан уьйге къайтгъан сонг, мундагъы юрт хозяйство предприятиесинде ишлей туруп да ата юртуна аминлигин гёрсетди деп айтма ярай. Хасавюртдагъы уллу орамгъа ону аты къоюлгъаны нечакъы да тюз.
Къарланюрт – гьона шолай, Дагъыстанда чы нечик де, савлай Россияда да, гьатта дюньяда да эки Игитни оьсдюрген юрт.
