Гёрмекли пачалыкъ чалышывчу эди

А. Данияловну 110 йыллыгъына

 


Абдурагьман Данияловну яшав ёлуна о замангъы девюрню, гертиден де, оьрлюклеге талпынагъан, уьстюнлюклени къолда этеген вакътилери къаршы гелди. Ону гьакъында айта туруп, ДР-ни Пачалыкъ Советини гьюрметли председатели Магьамматали Магьамматов «Абдурагьман Данияловну гьакъында кёп ойлашгъан чакъы о пагьмулу ёлбашчыны, политикни, тизив адамны келпети толу кюйде гёз алдынга гелип токътай», − дей.


 

Барыбызгъа да белгили, Дагъыстанны танывлу ва оьр билим даражагъа етишген адамы Роза Элдарова айтагъан кюйде, А. Даниялов оьзюнден сонг уллу гьыз къоюп гетген, ону эсгерип айтылагъан сёзлер энниден сонг да кёп йыллар халкъны эсинден таймажакъ. Дагъыс­танны белгили пачалыкъ ва жамият чалышывчусу Алипаша Умалатов да ону гьакъында айта туруп, булай эсгерген: «Абдурагьман Даниялович кёп йыллар Дагъыстанны ёлбашчысы болуп ишледи, ону халкъ эсинден тайдырмас.

А. Даниялов Сталин булан да, Хрущёв булан да, Брежнев булан да бирче ишлеп болгъаны ону бажарывлугъун гёрсете. Ол халкъ саялы ишлеп билеген адам эди. Кёп яшамаса да, уллу ва бай оьмюр сюрдю.

Абдурагьман Даниялович Даниялов август айны 22-синде Дагъыстанны Гуниб округуну Ругужа юртунда сабанчыны агьлюсюнде тувгъан. Гиччилей Къуран охума уьйренген. То­гъуз йыл болагъанда атасы оьлген, анасы башгъагъа эрге чыкъгъан. Уллатасы, улланасы да оьлгенде, уьч де яшны Чохдагъы яшлар уьюне йибергенлер. О йылланы эсге ала туруп, оьзю Даниялов булай деп язгъан: «…яшлар уьюнде бизин яшавубуз бютюнлей алышынды. Юртда къалгъан бусакъ, биз ачдан оьлежек эдик. Яшланы уьюнде бизин гийиндирди, гюнде уьч керен ашата эди. Биз чай, сапун, полотенце, тёшек-шаршавлар не экенни гёрдюк.

1922-нчи йылда Чохдагъы яшлар уьюн Гунибге чыгъаргъан. Онда о вакъти Къызыл Армияны асгер бёлюгю токътагъан болгъан. Бёлюкню ёлбашчысы политкомиссар Никитин булан таныш болуп, оланы янына заманда бир бара болгъан. Шолай эте туруп, орус тилни уьйренген.

1923-нчю йылда Данияловну Буйнакск шагьардагъы тавлуланы интернатына йиберген. Бир йылдан педагогика техникумгъа охума тюшген. Ондагъы охув башлап тюрк тилде юрюле болгъан. Техникумда комсомол къурумну сыдыраларына къошулгъан. Оьзюню бажарывлугъун гёрсетген. 1928-нчи йыл, техникумну охуп битдиргинче, комсомолну Буйнакск район комитетине сайлана.

Охуп битгенде Данияловну комсомолну Гуниб округ комитетини биринчи секретары этип йиберген. Оьзюн яхшы яндан гёрсетип болгъаны саялы, ону комсомолну Дагъыстан обкомну бёлюгюню заведующийи этип белгилеген ва ВЛКСМ-ни обкомуну бюросуну члени этип алгъан.

О вакътилерде билимин камиллешдирме сююп, Абдурагьман Даниялович Москвагъа охума гете. Ону булан къатыны Хадижа да болгъан. Абдурагьман сув хозяйство инженерлерин гьазирлейген институтгъа тюшген, Хадижа − ветеринар институтгъа. Булар экевю де Москваны айры-айры районларында яшай болгъан. Данияловгъа 170 манат стипендия токъташдырылгъан, Хадижагъа стипендия бермеген.

Сувукъланы гётермей эри кёкюрек аврувдан авругъан. Москвада яшама болмайгъанын англап, эр-къатын къайтып Дагъыстангъа гелме токъташа. Тек бу ерде олагъа насип болуп, бир адам ёлугъа. Балики, шо ёлугъув Абдурагьман Данияловну къысматын белгилеген буса да ярай.

О адамны аты Муравьев, КПСС-ни Дагъыстан Обкомуну секретары. О вакъти Муравьевну бир къуллукълагъа Москвагъа гелген заманы болгъан. Ол партияны Москва шагьар комитетинден таба Данияловгъа 290 манат стипендия эте ва яшама айрыча уьй бердире.

Москвада охуйгъан вакътисинде Данияловну гьаракатчылыкъ гёрсетегени негьакъ гетмеген. Ону бёлюкню комсомол ячейкасыны секретары, инс­титутну профкомуну председатели, институтда чыгъарылагъан газетни редактору, Москвада охуйгъан студентлерден къурулгъан «землячествону» председатели этип белгилегенлер. О йылларда ол ВЛКСМ-ни ЦК-сыны, ВЦСПС-ни ва оьзге къурумланы гьюрметлев грамоталары булан да савгъатлангъан.

Сонггъу йыллар Даниялов Дагъыс­тангъа къайтгъанда Наркомзем къурумну тюрлю-тюрлю къуллукъларында ишлей, 1937-нчи йылны февраль айыны 25-нден башлап, ДАССР-ни авлакъчылыкъ комиссары этилип белгилене.

Бу тармакъда этилме герекли ишлер оьтесиз кёп болгъан. Мисал учун, 1936-нчы йылны январ айыны бирине ерли республиканы сабанчы хозяйстволарыны 44 проценти тюгюл колхозлалагъа гирмеген. Тав ерлерде буса шо санав 25,7 процент тюгюл болмагъан. МТС-лер азлыкъ эте, олардагъы тракторланы санаву 700 тюгюл ёкъ. Инг четими − колхозларда ишлемеге касбучулар етишмей. Дагъы да четимлик гелтиреген гьал, репрессияланы вакътиси раслангъаны. Шогъар да къарамайлы, жагьил коммунист сынавлу ёлбашчыланы гьаракаты булан гьалны алышдырма уруна ва бир тюрлю гьасиллени болдурма бажара. 1939-нчу йылны июль айында ону партияны Дагъыстан Обкомуну юрт хозяйство тармакъны юрютеген секретары этип белгилей.

Дав башлангъан йыл республикада асгер къуллукъгъа чакъырылагъанланы дав юрютювге уьйретивден къайры да, промышленностну оборонагъа къуллукъ кютсюн учун бар къайдасын алышдырма герек болгъан. 1941-нчи йыл Пачалыкъ оборона комитети буйрукъ чыгъара. Шогъар гёре Каспий денгизден Терик оьзен булан Салатавгъа ерли мезгилде оборона имаратлар къурма тарыкъ болгъан. О ишни яшавгъа чыгъарылыву Данияловгъа тапшурула. Шо къуллугъу учун ол биринчи керен Ленинни ордени булан савгъатлангъан.

Ондан къайры да, Абдурагьман Даниялов танк колонналаны ва авиаэскадрилияны болдурмакъ учун харж жыйма таклиф этгенлени арасында биринчилерден болгъан. Ону гьаракаты булан Къара Къараевни ёлбашчылыгъыны тюбюнде атлы асгер къурулгъан.

Дав башлангъан йыл А.Даниялов 44-нчю армияны дав советини члени болгъан. О армия Кавказ тавларда ва тавтюпде дав юрюте.

Шо вакъти Данияловгъа бирдагъы бир масъаланы чечме тюше. О да Цумада ва Цунта районларда давдан къачагъанланы аян этмек булан байлавлу болгъан.

1942-нчи йыл Дагъыстангъа хас тергевлер булан Лаврентий Берия гелген. Ону булангъы бир ёлугъувунда Даниялов, Линкунну Дагъыстан Обкомну биринчи секретарыны борч­ларын тындырыкълы кюйде кютме гючю чатмайгъанны англатгъан. Шо масъала чечилген. Линкунну орнуна Азербайжан республиканы белгили политика чалышывчусу Азиз Алиев ишлеме башлагъан.

Дав йылларда юрюлген гьаракатгъа гёре Дагъыстан фронтгъа юз минг тонлар булан юрт хозяйство маллар йиберген. Юрт хозяйство малланы болдурулуву плангъа гёре гёрсетилеген санавлардан артыкъ этилип толтурула болгъан.

Даниялов 1948-нчи йыл партияны Дагъыстан обкомну биринчи секретары болуп ишлеген вакътиде де респуб­ликада промышленностну оьсю­вюн артдырмакъ учун кёп гьаракат юрюлген деп айтма ярай. Колхозлар, сов­хозлар тюзевлю ишлеме башла­гъан. Илму-техника оьсюв алгъа гетген. Предприятиелени производство гючлерин артдырагъандан къайры, янгылары ишленген. Тав бойда консерва заводлар къурулгъан, юзюмчюлюкге тийишли тергев берилген. Билим берив тармакъ да айынма башлагъан. Пединститут, Пачалыкъ университет, партияны область школасы, СССР-ни илму академиясыны филиалы ачылгъан.

О йылларда Дагъыстан халкъ хозяйствону бары да гёрсетилеген планлары толтурула болгъан. Союзну бюджетине 7 миллиард манат къошум этилген. Алдагъы акъча булан о яхшы уьстюнлюкню гёрсете. Дагъыстанны аграр-промышленност оьсювюн болдурмакъ партия къурумну биринчи даражалы борчу болгъан.

Абдурагьман Даниялов арив сёйлеп билеген адам да болгъан экени белгили. Ол аварча, орусча, азербайжанча, таза сёйлей болгъан. Къазикъу­мукълар, лезгилер, даргилер булан таржумачысыз да гьаллашгъан.

1967-нчи йыл КПСС-ни Дагъыстан обкомуну пленумуну къарары булан А. Даниялов биринчи секретарыны къуллугъундан эркин этилген. Тек 1970-нчу йыл болгъунча, ДАССР-ни Оьр Советини Президиумуну Председателини борчларын кютген. Сонггъу йыллар илму булан машгъул болгъан. Дагъыстанны тарихин ахтаргъан. 1974-нчю йыл тарих илмуланы доктору деген атгъа ес болгъан.1981-нчи йыл, 73 йыллыкъ чагъында аз авруп гечинген.

Абдурагьман Даниялович Данияловну загьматы толу кюйде къыйматлангъан. Ол 5 керен Ленинни ордени булан савгъатлангъан. Огъар Загьмат Къызыл Байракъ ордени, Ватан давну биринчи даражалы ордени де берилген. Он бир медаль булан савгъатлангъан. 1938-нчи йылдан берли, СССР-ни Оьр Советини депутаты, 16 йыл Оьр Советни Президиумуну члени болгъан.

Абдурагьман Даниялович Данияловгъа Магьачкъаланы бульвар бавунда таш эсделик салынгъан. Ону яшаву, партия ва пачалыкъ чалышыву дагъыстан халкъларыны эсинден тайма болмай.

 

Абдуллатип Гьажиев, тарих илмуланы кандидаты.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля