Тилибиз осаллашмасын учун, ата-ананы гьаракаты болма герек

 

Балики де, биз ана тиллени гьакъында кёп айтма да айтмас эдик, эгер де шо масъала йылдан-йыл топланып, кёп болмай, аз-аз этип сама чечиле буса. Мен бир-эки йыл алда «Ёлдашда» бир макъаламда тил масъалагъа гёре Къызылюрт райондагъы гьалны гьакъында яздым. Шондагъы школаларда охуйгъан яшланы янгыз 15 проценти –къумукълар. Кёбюсю – аварлар, 10 проценти – мычыгъышлар, сонг, башгъа миллетлер де бар. Къайсы миллет кёп буса, орамда, школада ва башгъа халкъ жыйылагъан ерлерде шо тилде сёйлене. Гьали охувчу яшлар бир-бири булан орусча сёйлей, бара-бара шо бойда аслу тил авар тил болмакъ да бар. Эсгерилген тил масъала Хасавюрт районда нечик чечиле? Къумукъ юрт Муцалавулдагъы гьал да Къызылюрт райондагъы гьалгъа бек ошай. Мен тилни гьакъында шо юртдагъы 1 номерли школада ана тиллени муаллими Зарема Умарова булан лакъыр этемен.

 

–Сагъа Темиравул ва Муцалавул школаларда ишлемеге тюшген, тенг­лешдирип айтсанг, шоланы башгъалыкълары бармы?

–Озокъда бар. Муцалавулда ишлеме гиришгенде шо башгъалыкълар бек билине эди. Биринчиси, яшлар танапус болгъанда барысы да дегенлей орусча сёйлей эдилер. Бизин Темиравул буса – таза къумукъ юрт, шонда къайда бусанг да, къумукъ тилде сёйлене. Бирдагъы янын айтсам, Темиравулда 5–9-нчу класларда ана тилден жумада 2 языв ва 2 адабият дарслар бола эди. Мунда шолар бирер бола эди. Гьали 2 языв ва 1 адабият дарс бола. Бир адабият дарсны неге къошмайгъаны англашынмай. Мисал этип айтсам, яшлар ана тиллени сагьатлары аз болгъан сайын, бирдагъы жумагъа алда не дарс берилгенни билмей къалалар яда алда гечген дарсны унутуп гелелер. Алдындагъы дарсда не гечгенни гьаран эсине ала.

–Оланы ана тиллени дарсларына иштагьлыгъын артдырмакъ учун асувлу чаралар гёрме бажарылмаймы?

–Мен гьар адабият дарсларымны «Къарчыгъа» журналдагъы макъалалардан, шиърулардан ва хабарлардан башлайман. Шондагъы чечеген ёммакъланы кёп къоллайман. Гьар заман дарсны 10 минутун шогъар багъышлайман. Уллу класдагъылагъа «Тангчолпан» журналны охуйман. Оланы янгы асарлар булан таныш этмек булан бирге, гьар агьлю язылып, уьйге шулай газет-журнал алса яхшы экенни де англатаман.

–Жумада 3 сагьат, гертиден де, азлыкъ эте, дагъы тюрлю къайдаланы къолламаймысан?

–Мен школагъа гелгенден берли, къумукъ яшлар учун кружок къургъанман. Шогъар да сав школадан 15 яш тюгюл гелмей. Кружокда биз язывчуланы асарларын арагъа салып ойлашабыз, шиърулар-хабарлар   охуйбуз. Гетген йыл кружокну ортакъчылары ва школаны завучуну ишлерин юрютеген Анжела Гьажаматова булан бирге язывчу къатын Гёгюрчюн Атаева булан ёлугъув оьтгердик. Айтагъаным, биз къолубуздан гелеген затланы этип турабыз.

Кружокну ишин дагъы да генглешдирме сюемен, тек гертисин айтсам, яшлар шогъар да сюймей гелелер. Мен бу юртда бары да адамны танымайман, тек яшланы ата-анасы магъа ёлда ёлукъса, яшына ана тиллерден тергев этгенни сююп тилейлер. Тек мени бир зат тамаша эте: мен уьйге иш берсем, телефондан таба ата-аналары шоланы чечеген кюйлени сорап язалар. Айтагъаным, оланы ата-анасы да билмей буса, яшлар да, озокъда, билмес. Мен ойлашагъан кюйде, яшлар ана тилин унутмасын учун, оланы гьаракаты артыкъ болма герек, неге тюгюл де олар школада орусча сёйлейлер, орамда орусча сёйлейлер, уьйде сама ана тилинде сёйлеме тюше чи.

Бизин школада дарслар къумукъ, авар ва мычыгъыш тиллерде юрюле. Школада 5–11-нчи класларда къумукъ дарслагъа 60 яш геле, аварлар – эки керенден де артыкъ. Айтагъаным, олар школада да кёп. Кёп миллет бар ерде орус тил ортакъ тил болуп токътай.

– Нетме герек, сен оьзюнгню ойларынгны айтгъанны сюемен…

–Мен ата-ананы гьаракаты болма герекни гьакъында айтдым, шолай да дарсланы сагьатларын артдырма герек. Мен айтагъан бола буса чы, мен гьар йыл бир класдан бир класгъа чыгъа­гъанда ана тиллерден экзаменлер де этдирер эдим. Шолай, бир-бир гезиклерде къатты чаралар гёрмесе ярамас. Ана тиллени гьакъында гьар йыл февраль айда – Ана тиллени халкъара гюнюнде кёп айтыла, сонг бир йылгъа унутула. Мен сизин булан сёйлеп тураман ва бир затны яшыраман.

–Айтма ярамайгъан затмы?

–Ярама чы ярай, тек айтмай къой­гъандан эсе, айтсам яхшы деп эсиме геле. Ана тилин унутмакъ – ярайгъан зат тюгюл. Тилибиз гетип бара, уьйлерде де орусча сёйлене деп кёп айтабыз, тилибиз унутулуп, сёнюп бара деп айтабыз. Бир-бир алимлер арадан 100 йыллар гетген, неге сёнмей дей. Шолай айтса да, кёп миллетли юртларда ана тиллер тайып барагъаны гёрюнюп тура. Шо бек къоркъунчлу. Муна Муцалавул школада   яшлагъа къумукъча дарс айтсам, оланы кёбюсю сёзлени ва жумлаланы англамайлар. Кёп гезиклерде олагъа дарсны орусча айтып, сонг къумукъчагъа гёчюремен, демек, орус тилни ана тилден бек билелер. Шо къоркъунчлукъ мени рагьат къоймай. Шону учун да мен оьзюмден гьасил болагъан затны артыгъы булан да этме сюемен.

–Бош заманынг болса, не булан машгъул боласан?

–Биринчи – уьй къуллукъ. Бир хабар бар чы, бир тиштайпа паласлар сатагъан базаргъа бара ва гьарисин бир тутуп къарай. Сатывчу не сайлайгъанны билме сюе.

– Яшлар турагъан уьйге къатты ва бек палас герек эди, – деген тиштайпа.

–Нече яшынг бар?

–Алты, – деген тиштайпа.

–Асфальт этдирип къой, – деген ­огъар сатывчу (кюлей). Айтагъаным, уьй къуллукъ да таманлыкъ эте. Муаллимлер сав гюнюн дегенлей школада оьтгере, шону учун да аз заманы болгъандокъ, уьй къуллукъгъа гирише. Озокъда, мен къумукъ газетлени, журналланы охуйман. «Тангчолпан», «Къарчыгъа» журналланы, «Ёлдаш», «Къумукъ тюз» газетлени аламан. Къумукъ язывчуланы асарларын охума кёп сюемен. Аслу гьалда — Микайыл Абуковну асарларын. Ол мени юртлум болгъандан къайры да, мени кандидатлыкъ ишим де М.Абуковну яратывчулугъуна багъышлангъан. Корректура ишлерим де бола. Г.Атаеваны, И.Гьажиевни китапларын да печатгъа бергенче охуп чыкъгъанман. Заманда бир къумукъ язывчуланы яратывчулугъуна багъыш­лангъан макъалаларым «Вестник кафедры литератур народов Дагестана и Востока» деген журналда да чыгъа. Бир-бир макъалаларым «Къумукъ тюз» газетде де чыкъгъан. Айтагъаным, мен гиччиден берли къумукъ тилни ичиндемен, атам-анам – муаллимлер. Шону учун болма ярай, ана тилимни жаным-къаным йимик сюемен, шо осаллашмасын учун мен дагъы да оьзюмден болагъан къошумну этежекмен…

–Соравларыма жаваплар бергенинг учун савбол!

–Сиз де савболугъуз!

Бизин маълумат:

Зарема Умарова 1983-нчю йылда Темиравулда журналист Магьаррам Алимгьажиевни агьлюсюнде тувгъан. Юртдагъы орта школаны битдиргенде, ол Дагъыстан пачалыкъ университетинде филология факультетни орус-дагъыстан бёлюгюне тюшген. ДГУ-ну битдиргенде Зарема Темиравулдагъы орта школада ана тиллени муаллими болуп ишлей. 2005-нчи йылда ол аспирантурагъа тюше.  Къумукъ язывчуланы гьакъындагъы илму ишлени автору. Бугюнлерде ол Муцалавулдагъы 1 номерли школада къумукъ дарсланы муаллими болуп ишлей. Агьлюсю булан 3 уланны тарбиялай.