Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре ана тилден ва адабиятдан гьазирленеген охув китапланы айланасында
Артдагъы йылларда торайып гелеген яш наслугъа билим беривню тармагъында хыйлы алмашынывлар болуп тура. Охув ожакъларда Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге (ФГОС) гёре муратгъа къыйышывлу даражада дарслар юрютювню гьакъында да кёп айтыла. Шо якъдан уьлке оьлчевюнде алгъанда, бугюнлеге ерли бир тюрлю умпагьатлы чаралар яшавгъа чыгъарылып турагъанын да инкар этмеге тюшмей.
Шону булан бирге, айрыча алгъанда, ана тилден ва адабиятдан гьалиги талаплагъа жавап береген кюйде охув китаплар чыгъарылып, биринчи класдан башлап, он биринчи класгъа юрюйген охувчулагъа ерли етишмеген. Шолагъа гёре онгарылгъан охутув программалар да, дарс юрютювге байлавлу методика ёл гёрсетивлер де, оьзге гёрсетив-аян алатлар да муаллимлени къолунда ёкъ демеге ярай.
Шогъар да къарамайлы, бираз алда билим берив тармакъда юрюлеген ишни сан янына тергев юрютеген къурумланы талапларына асасланып, охув ожакъларда къолланып турагъан ана тил ва адабият охув китапланы пайдаландырыв гери урулду. Сонггъа таба охувчулагъа шо китаплар къайтарылып да берилди. Шону да «НИИ Педагогики» деген басмахана охув китаплар чыгъармагъа ихтиярлы идараланы федерал сиягьына гирмегенлиги булан байлавлу. Шо саялы шонда чыгъарылгъан охув китапланы пайдаландырмагъа ярамай. Артдагъы йылларда эсгиленген басмаханада ва китаплар учун ана тилден ва адабиятдан чыгъарылгъан китаплар охутув алатлар (учебное пособиелер) гьисаплана. Шо саялы да мактапларда пайдаландырылмагъа яратыла.
Шо буса охув ожакъларда ана тил ва адабият дарсланы юрютювге байлавлу артгъа салмай чечилмеге тюшеген кёп тюрлю масъалалар алда токътагъанын исбатлады. Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре ана тилден ва адабиятдан янгы охув китапланы чыгъарыв, бир де къопдурувсуз айтгъанда, лап аслусу гьисаплана.
Озокъда, 90-нчы йылларда йимик, буссагьатгъы вакътиде охув ожакъларда ана тилден ва адабиятдан охутув китапланы къытлыгъы гьис этиле деп айтмагъа бажарылмай. Алимлер де охув ожакъларда ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлеге кёмекге оьзлер онгаргъан бир-бир ишлерин малим эте. Тек гьалиге ерли шо гьаракат бир ёрукъгъа салынмагъан. Шо гьалны да бирден-эки алышдырмагъа, лап да аслусу, пачалыкъны янындан таман чакъы акъча маялар гёрсетилмеге тюшегени англашыла.
Шо масъаланы чечивде гьакимлик къурумланы жаваплы къуллукъчуларыны немкъорай янашыву сезиле. Ана тил ва адабият дарсланы юрютювге байлавлу масъаланы агьамиятлыгъын толу кюйде англамайгъаны да гьис этиле. Муаллимлер, тилни ва адабиятны уьстюнде ишлейген алимлер тийишли ерлерде шо гьакъда кёп керенлер айтгъан. Айтгъаны да гьалиге ерли еринде къалып тургъан буса да, ювукъ вакътини ичинде ана тилни охув ожакъларда уьйренивге янашыв, олай да узакъ йылланы боюнда четимлешип тургъан гьал бюс-бютюнлей алышынмакъ бар. Озокъда, бирден-эки тюгюл, арадан заман оьтюп.
А. Тахо-Години атындагъы илму-ахтарыв педагогика институтда ана тиллени бёлюгюню ёлбашчысы Гьайбулла Вакилов да мени булан этген лакъырында шону ташдырды. Ол билдиргени йимик, Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге къыйышывлу этилип ана тилден ва адабиятдан янгы охутув программалар онгарылгъан. Шолар эсгерилген институтну хас сайтында ерлешдирилген. Чинкдеси, бугюнлерде эсгерилген шо программалагъа гёре 1-4-нчю класлар учун янгы охув китапланы уьстюнде мекенли кюйде иш башлангъан.
Буссагьатгъы вакътиде биринчиден башлап дёртюнчю класланы охувчуларына охув китаплар гьазирлемек учун шо тармакъда сынав топлагъан алимлеге тапшурулгъан. Алдын чыгъарылып, гьалиге ерли пайдаландырылып тургъан охув китапланы да, буссагьатгъы вакътиде уьстюнде ишленип турагъан охув китапланы да ичделигинде, озокъда, хыйлы башгъалыкълар болажакъ. Шоларда берилеген тапшурувлар инг алда яшланы охув китап булан оьзбашына ишлетип, оланы пикрусун ва сёз хазнасын байлашдырывгъа бакъдырылажакъ. Шону булан бирге ана тил дарсларда уьйретилген материалны чечип болагъан бажарывлукъну яратып, яшланы пикир этив мердешлерин камиллешдиривге, олай да гьаманда йимик оланы къылыкъ якъдан тарбиялавгъа дарсларда да яратывчулукъ къайдаланы асувлугъун артдырывгъа аслу тергев берилежек.
Ачыкълашдырып айтгъанда, алдын ана тилин охутувну иши оьзлени муаллимини ёлбашчылыгъыны тюбюнде юрюлюп тургъан буса, гележекде дарсланы башгъача къайдада къурмагъа тюшежек. Муаллим дарсны барышында охувчулагъа ёл гёрсетивчю, оланы кёмекчиси гьисапда ортакъчылыкъ этежек. Кютюлеген тапшурувланы охувчулагъа берилеген къошум англатывлардан, берилеген соравлардан гьасил чыгъарып, оьзбашына кютмеге тюшежек. Сонг да, охув китапларда берилеген тапшурувланы кюте туруп, охувчулар оьзлени ана тилин мекенли кюйде уьйренмек аслу мурат гьисапда белгиленежек. Охув китапларда тил илмуну теориясы гьакъдагъы маълуматлар шайлы аз болажакъ. Янгыз охув китаплар тюгюл, шолагъа гёре онгарылгъан гьар тюрлю тапшурувлар кютюлежек тептерлер, муаллимге методика якъдан ёл гёрсетив китапча, охув китапны электрон журасы ва оьзге гёрсетив-аян алатлар басмаханадан бирче чыгъарылып гележек деп къаравуллана.
Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре ана тилден ва адабиятдан гьазирленеген охув китапланы айланасында юрюлеген лакъыргъа оьрде эсгерилген институтда ана тиллени бёлюгюню старший илму къуллукъчусу Светлана Рамазанова да къошула. Ону сёзлерине гёре, бугюнлеге ерли дагъыстан халкъларыны 6 тилинде башлапгъы класлар учун охув китаплар алданокъ байлангъан дыгъарларда белгиленген болжаллардан тайышмагъан кюйде Москвадагъы «Просвещение» деген басмаханагъа йиберилген. Шоланы ичинде «Азбука» китаплар, шолагъа гёре онгарылгъан къолъязмалар ва ана тилден башлапгъы класланы охув китаплары бар. Гелеген йылны башында буса башлапгъы класлар учун адабият охув китаплар да гьазир этилип, басмаханагъа йиберилежек.
Шондан къайры да, ана тилден тизилген программалар орус тилге гёчюрюлюп тура. Шо иш де ана тиллени уьйренивде бизин республикада пайдаландырылагъан уьлгюлю программаланы федерал сиягьларына гийирмек учун юрюле. Шону булан бирге, оьр класлар учун да китаплар гьазир этилип тура. Шолар да белгиленген болжалларда, демек, башлапгъы класлар учун охув китаплар булан бирче дегенлей уьлкени тахшагьарына бакъдырылажакъ.
Бугюнлеге ерли ана тиллерден башлапгъы класланы охув китапларыны жылтлары онгарылгъан. Сонг да, авар, къазикъумукъ, табасаран тиллерден биринчи класлар учун охув китаплар толу кюйде гьазир деп айтмагъа да ярай. Шолар барысы да институтну хас сайтына ерлешдирилип де битген. Озокъда, охув китапны уьстюнде ишлейген алимлени Москвада оьзлер йиберген материалланы уьстюнде ишлейген редакторлар булан къатнавун болдурувда хыйлы четим гьаллар тувулуна. Бир якъдан, олар дагъыстан тиллени билмей, бирдагъы янындан, олар бир-бири булан бетге-бет ёлугъуп, бирче иш юрютмеге болмай.
Шолай четимликлени гьакъында айта туруп, башлапгъы класлар учун охув китаплар гьазир этивге къуршалгъан филология илмуланы доктору Нюрмагьаммат Гьажиагьматов оьрде айтылагъан пикруну ташдырды. Шону булан бирче, охув китапланы гьазир этивге гиришгенчеге, мактапларда ишлейген сынавлу муаллимлени де ортакъчылыкъ этивю булан Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре ана тилден ва адабиятдан мекенли кюйде онгарылгъан программаланы малим этмеге тийишли гёрегени гьакъда айтды. Ону пикрусуна гёре, шолай программалар болса да, не ана тилден, не адабиятдан шолар ерине етишдирилип онгарылмагъан. Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре программалар тийишли даражасына етишдирилип онгарылмай туруп, охув китапланы да чыгъармагъа ярамай.
Охув китаплар охувчулагъа етишгенчеге этилмеге тюшеген кёп иш бар экенин эсгерип, 1-нчи клас учун «Азбука» китапны гьазир этип турагъан педагогика илмуланы кандидаты Абдулкерим Сайитов да оьрде айтылгъан пикруну ташдырды. Ону пикрусуна да гёре, Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре программалар гьазирлейгенде, дагъыстанлы яшланы билимлерини сан янын, оланы бажарывлугъун, имканлыкъларын да гьисапгъа алмагъа тюше.
Ол айтагъан кюйде, башлапгъы класлар учун онгарылгъан охув китапларда охувчуланы билим алывгъа иштагьландырмакъ муратда къоллангъан суратланы санаву бир къадар артгъан. Суратлар булан бирче тилни камиллешдиривге ва пикру яратыв даражасын артдырывгъа байлавлу кёп тюрлю ишлер гёз алгъа тутулгъан. Билимлери оьр , орта даражадагъы ва осал охуйгъан яшлар учун да айры-айры тапшурувлар берилген. Охув китапларда берилеген тапшурувларда мисаллар къумукъланы машгъур шаирлерини, язывчуларыны, халкъ авуз яратывчулугъуну гёрмекли асарларындан алынгъан.
Айрыча «Азбуканы» гьакъында айтгъанда, шо охув китап булан юрюлеген иш эки бёлюкню къуршай. Охув — язывгъа уьйретив шо охув китапда эки бёлюкге айрыла: гьазирлик девюр («Буквардан» алдагъы). Аслу девюр («Букварь»). Охувчу яшлар биринчи класны битегенге жумлаланы сёзлеге, сёзлени бувунлагъа, бувунланы авазлагъа айырагъан кюйню ва бувунлардан сёзлер, сёзлерден жумлалар тизип билмеге тарыкъ. «Азбука» китап гьазир этилегенде шо шартлар барысы да гьисапгъа алынгъан. Сонг да, яшлагъа маънасын англамагъа четим тиеген сёзлер китапдан тайдырылгъан. Дарсланы вакътисинде гечилеген гьар гьарпгъа башланагъан сёзлер булангъы дёртлюклер китапгъа гирген. Сонг да, биринчи клас учун «Азбукадан» къайры да, «Тил» деген охув китап да болажакъ. Экинчилей эсгерилеген охув китап «Буквардан» сонггъу девюрню къуршажагъы гьакъда эсгерди.
Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан адабиятларыны кафедрасыны ёлбашчысы, филология илмуланы кандидаты, доцент Агъарагьим Солтанмуратов да охув китапланы чыгъарывгъа байлавлу къурумчулукъ гьаракатда ёлгъа йиберилеген кемчиликлени гьакъында айтды. Ол айтагъаны йимик, гетген йылны февраль айындан тутуп, Дагъыстанны билим берив ва илму министерлигинде, Тахо-Години атындагъы илму-ахтарыв педагогика институтунда охув китапланы чыгъарывгъа байлавлу бизин ортакъчылыкъ этивюбюз булан кёп санавдагъы жыйынлар юрюлюп тургъан. Тек шо жыйынлар бир тюрлю де пайдалы натижалагъа элтмеген.
Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни дарс беривчюсю, филология илмуланы кандидаты, доцент Сайида Магьамматова да мени булан ёлугъуп юрютген лакъырлашывун къумукъ тилден ва адабиятдан охув китаплар Москвада чыгъарылагъаны булан разисизлигин билдирип сёз башлады.
Шондан сонг да ол охув китаплар салынагъан талаплагъа гёре чыгъарылажагъын айтды. Шо ишге оьзюнден къайры да, охув китапланы гьазир этивде яхшы сынав топлагъан алимлер Абдулкъадир Абдуллатипов, Забит Акавов, Агъарагьим Солтанмуратов, Абдулкерим Сайитов, Зайида Адилгереева ва оьзгелери къуршалажагъы гьакъда эсгерди.
Озокъда, ана тилден ва адабиятдан янгы къайдада охув китаплар гьазир этилмеге башлангъанлыгъы шо тармакъда гележекде де умпагьатлы гьаракат юрюлежегине инамлыкъ тувдура. Тек охув китапланы гьазир этивде бажарывлу муаллимлени сынавундан пайдаланып, айтагъаным, оланы да шо гьаракатгъа къуршамакъны чаралары гёрюлсе, ишни асувлугъу шайлы артажакъ эди. Сонг да, охув китаплар басмагъа берилгенчеге де муаллимлени арасында арагъа салып ойлашып, пикру алышдырмагъа имканлыкъ бермеге де тюшедир. Нечик алай да, охув китапланы кёп къадарда акъча маялар да харжлап, Москвада да чыгъаргъан сонг, ине булан къую къазагъандай болмагъай эди.
Федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёре ана тилден ва адабиятдан гьазирленеген охув китаплагъа байлавлу юрт ва шагьар мактапларда чалышагъан муаллимлер де сесленежек деп де умутлайман
