Газетни редакциясында оьтгерилген гьакълашывну барышында айтылгъан пикрулар, таклифлер
Миллетни менлигин белгилейген бир сыйлы къурал гьисапда бизин «Ёлдаш» газет ана тиллени айланасында тувулунагъан масъалалагъа гьар заманда да тергев берип геле. Оьтген жумагюн, октябр айны 12-синде, бизин газетни редакциясында ана тил ва адабият дарсланы юрютювде ёлугъагъан артгъа салмай чечмеге тюшеген масъалалагъа байлавлу оьтгерилген «дёгерек столну» айланасында гезикли пикру алышдырыв да шогъар герти кюйде шагьатлыкъ эте. «Дёгерек столда» Хасавюрт, Къарабудагъгент, Хумторкъали районлардан, Буйнакск шагьардан гелген муаллимлер, тилни ва адабиятны уьстюнде ишлейген алимлер ва газетни къуллукъчулары ортакъчылыкъ этди.
– Бизин газетни редакциясыны янгы прес-клубуна сиз хошгелдигиз. Бугюн пикру алышдырмакъ учун арагъа салынагъан масъала ана тил ва адабият дарслагъа багъышлана. Шо гьакъда сёйлейгенде, Россияны «Билим беривню гьакъында» деген законуна, ана тиллени охув ожакъларда уьйренивге байлавлу этилген алмашынывланы гьисапгъа алып лакъыр юрютмеге тюше, – деп башлады сёзюн «дёгерек столну» ачгъан ва юрютген газетни баш редактору Камил Алиев. – Бугюн оьтгерилеген «дёгерек столну» гюнлюк низамы – «Ана тилни бугюнгю гьалы ва гележеги». Россияны «Билим беривню гьакъында» деген законгъа къабул этилген алмашынывлар буса, ювукъ вакътини ичинде болмаса да, заман оьтюп, бизин рази къояжакъ, не де гьалекликге салажакъ бир тюрлю себеплер яратажагъы ачыкъ. Бизин «дёгерек столда» ортакъчылыкъ этежеклени кёбюсю – юрт ва шагьар школаларда чалышагъан муаллимлер. Бир башлап ерлерде ана тил ва адабият дарсланы юрюлеген шартланы гьакъында оланы пикрусуна, маълуматларына тынглагъан сонг, бизин чакъырывну къабул этип гелген алимлеге де сёз берилежек. Олар да айтылгъан пикруланы жамын чыгъарып, арагъа салынгъан масъалагъа байлавлу оьз пикруларын да айтажакъны къаравуллайбыз. Янгы охув йыл да башланып юрюлегенин гьисапгъа алып, арагъа салынып ойлашылагъан масъалагъа байлавлу сиз айтажакъ пикрулар бек агьамиятлы. Биз гьаригизге айрыча тынгламагъа сюебиз. Сиз айтажакъ пикруланы алдынлыкъ этип мен айтып къоймайым. Мен бир башлап айтмагъа сюегенни аслу маънасы шу болажакъ: оьз авлети ана тил дарслагъа юрюжегин, не де юрюмежегин ата-ана чече болгъан сонг, ана тиллени гёнгюллю кюйде уьйренмек гьакъыкъатда оланы инкар этмек, абурун, сыйын тёбен тюшюрмек бола, – деди ол дагъы да.
Шондан сонг жыйылгъанлар гезиклеп, арагъа салынып ойлашылагъан масъаланы айланасында пикруларын айтып, охув ожакъларда ана тилни уьйренивге некъадар тергев берилегенин ачыкъ этип сёйледилер.
Супияханым
Бийболатова, Хасавюрт районну Кёстек юртундагъы орта школаны ана тилден ва адабиятдан дарс беривчюсю, оьр категориялы муаллим, шаир, Россияны язывчуларыны союзуну члени:
– Ана тил бизин тюгесинмес байлыгъыбыз болса да, артдагъы йылларда огъар бакъгъан якъдагъы къарав янгыз Дагъыстанда тюгюл, Россияда бир онгсуз гьалгъа тартыла барагъанын барыбыз да гёрюп турабыз. Мен де, оьзгелер де, милли тиллеге терс гёзден къарамагъа башлагъанлы да, газетлеге де, журналлагъа да язып, йылав сесли къычырыкъларыбызны элни башын тутгъан гьакимлеге етишдирмеге бакъдырылгъан къастыбызны бир де кемитмейбиз. Амма тек биз айтгъанны биз эшитебиз. Гетген йылдан берли де ана тил дарслагъа байлавлу бугюн-тангала къатты къарар къабул этилежек дегенли чи, оюбуз, ишибиз ана тиллени уьстюнден таймагъан. Озокъда, биз барыбыз да биригип бирче ишлемеген болгъан бусакъ, ишлер дагъы да онгсуз болажакъ эди. Амма гьали де биз ана тиллени «толпандан» къорумагъа болдукъ деген ойдан арекмен. Ингдеси, бизин орус халкъгъа дёндюрмеге къаст этер йимик къарар да къабул да этилди. Мен англайгъан кюйде, Дагъыстанны билим берив ва илму министерлиги де оьзю къолдан чыгъаргъан «хатасына» талчыгъып, ана тил ва адабият дарсланы школаларда къойгъан. Тек, мен билеген кюйде, бизин республиканы гьар районунда ана тил ва адабият дарсланы юрютювге байлавлу гьакимлик къурумларыны янашыву башгъа-башгъа.
Бизин Кёстек школада башлапгъы класларда сагьатлар шулай берилген: биринчи класда – 1 сагьат охув, 2 сагьат да языв. 2-4-нчю класларда – 2 сагьат охувгъа, 2 сагьат да язывгъа гёрсетилген. Бу гьал алдагъы йыллардан эсе къолай. Башлапгъы класларда ана тил ва адабият, тыш уьлкени тил дарсларына тенг этилип, яшлар гюплеге бёлюнюп юрюле. Оьр класланы гьакъында айтгъанда, 5-9 класларда ана тилге 2 сагьат, шолай адабият дарсгъа да 2 сагьат берилген. 10-11-нчи класларда буса ана тил жумада 1 сагьат ва адабият 2 сагьат юрюле. Шу гьалгъа гелгинчеге янгы охув йылны башында иш планлагъа алмашынывлар этиле деп, ана тил ва адабият дарслагъа гёрсетилген сагьатланы санаву уьч керен алышынды. Шону себебинден школада дарсланы расписаниеси тюз кюйде къурулмай, сентябр айны ортасы болуп къалды.
Гьали де бу гьал бары да ерлерде бир йимик тюгюл экени районгъа гиреген юртлардагъы школаларда ишлейген муаллимлени магъа берилеген соравларындан да англашылып къала. Айтагъаным, бир школада ана тил ва адабият дарслагъа бир кюйде, бирдагъысында башгъачалай сагьатлар берилген. Шолай, алдагъы гюн Къандавур юрт школадан магъа сёйлеп билдиргени йимик, 8-нчи класда къумукъ адабият дарслар тайдырылгъан. Мен не масъаланы чечип болагъан адамман?! Тек амма бизде школада да шолай 8-нчи класдан къумукъ адабият дарсны тайдыргъанда, къавгъа гётердим, шо да билим берив район управлениеге етишди. Бизин школагъа бирдагъы бир сагьат гёрсетилип, къумукъ адабият жумада 1 керен юрюлюп тура. Булай мекенликге етишгенче де арадан хыйлы гюнлер гетди. Дарсланы расписаниеси ахырынчылай айны ахырына токъташдырылды. Гьали журналлагъа иш етишгенде, башда дарслар болгъандай шоланы толтурмагъа борчлу болдукъ. Инг де маъналы гиришив дарсларыбыз тас болду, юреклерибиздеги ала-пелекет буссагьатда да таймагъан. Гьал шу кюйде узатылса, ана тиллерибизни гележекге сакълап боларбыз деп инанмагъа да къыйын. Ана тиллеге тыш уьлкени тиллерине чакъы да абур этилмей буса, ону тайдырып къойса да, бираздан не деп айтажакъбыз?!
Сонг да, ингилис тилден ОГЭ, ЕГЭ берилежек деп къаравуллана. Агьамиятлы буса, къумукъ тилден, башгъа ана тиллерден ОГЭ ва ЕГЭ неге берилмей? Охув китапларыбыз да бир тартипге гирмеген. Бирдагъы якъдан, бир школаларда янгы охув китапланы гёзю булан да гёрмеген. Мисал учун, 5-нчи, 7-8 класлар учун чыгъарылгъан къумукъ тил охув китапланы. Шолай методика-гёрсетив алатлар да етишмей. Шоланы билим берив пачалыкъ гесимлеге гёре чыгъармагъа болагъан кюйде шартлар яратылмагъа герек. Шо ишге де бажарывлу муаллимлер къуршалмагъа да тюше. Оьзюм шо якъдан болагъанымны этгенмен. Бугюнлерде янгыз бизин республикада тюгюл, Темиркъазыкъ Осетияда ва Мычыгъышда ана тилден дарс береген муаллимлеге кёмекге бары да класлар учун тематика планлар онгарып чыгъаргъанман. Шо китапча чыкъгъанлы да, бизге салынагъан талаплар дагъы да алышынгъан. Шону да гёз алгъа тутуп, мен иш программаланы уьстюнде ишлемеге башлагъанман. Гьалиге ерли уьч класгъа байлавлу шо ишни тамамлагъанман. Шо якъдан ишни буссагьатгъы вакътиде де узатып тураман. Мен этеген шо ишге муаллимлер разилигин де билдире, тек амма министерликни, не де алимлени янындан гьеч де шогъар тергев берилмей. Бизге ойлашмагъа кёп зат бар. Чечилмеге герек масъаланы ари теберсек, артын тутуп болажагъыбыз да белгисиз.
Ажей Мамаева, Къарабудагъгент районну билим берив управлениесини маълумат-методика центрыны касбучусу:
– Бу янгы охув йылны башында ана тил ва адабият дарслагъа гёрсетилеген сагьатлар аз болмагъа имканлыгъы гьакъда эшитип, биз де бек талчыкъдыкъ. Тек бизин районну охув ожакъларында барысында да 5-8 класларда экишер сагьат сакъланды. Шону булан бирге, 9-нчу класда бир-бир охув ожакъларда ана тил ва адабият дарслагъа 2 сагьат, бирлеринде де 3 сагьат юрюле. 10-11-нчи класларда буса тил ва адабият дарслагъа жумада бирер сагьат гёрсетилген. Дейгеним, ана тил ва адабият дарслагъа нече сагьат берилмеге тюшегенин гьар охув ожакъны ёлбашчысы оьзю оьзбашына чечген. Шу ерде билим берив ва илму министерлигини янындан охув ожакъларда артдагъы йылларда ана тил дарслар юрюлеген кабинетлени тийишли кюйде ясандырывгъа мекенли тергев берилип гелегени гьакъда сизге етишдирмеге сюемен. Буссагьатгъы вакътиге бизин районда токъташдырылгъан гесимлеге гёре ясандырылгъан ана тил кабинетлер бир де ёкъ. Ана тил дарслар юрюлеген кабинетлер де муаллимлени сиптечилиги булан ачылып, кёбюсю гьалда оьзлени гьаракатыны яхшылыгъындан ясандырылгъан.
Гюлбарият
Ибрагьимова, Къоркъмаскъала орта школаны муаллими:
– Бизде де артдагъы вакътилерде ана тилни абуру тюшюп тура. Айтагъаным, яшланы да, оланы ата-анасыны арасында да орус тилге айрыча тергев берегенлер баргъан сайын артып тербей. Ана тил адабият дарслар къыйын тиегенин, олай да гележекде шо дарслардан экзамен берилмейгенин гёз алгъа тутуп, бир-бир ата-аналар оьзлени авлетлерин шолардан эркин этмекни тилеп де геле. Шолай шартларда да ана тил ва адабият дарслагъа гёрсетилеген сагьатланы санаву аз этилмеге тюшегени гьакъда токъталмай юрюлюп турагъан лакъыр да бизин талчыкъдыра. Бизде ана тил ва адабият дарслар жумада 4 сагьат бир де юрюлмеген. Гьалиге ерли башлапгъы класларда 2 сагьат тил ва 1 сагьат адабият дарслагъа гёрсетиле. Класдагъы яшланы санаву 25-ге етишмесе, дарслар да эки гюпге бёлюнюп де юрюле. 9-нчу класларда жумада 1 тил ва 1 адабият къалды. Шондан къайры да, охув китаплар ёкъ. Билим берив пачалыкъ гесимлеге къыйышмайгъангъа гёре охув китаплар барысы да охувчуланы къолундан жыйылып алынды. Эсги болса да, биз, муаллимлер, охув китапланы дарсда кютюлеген тапшурувлар тангламакъ учун къоллап турабыз. Дагъы да, менден алда сёйлеп гетгенлер де эсгерген де йимик, тематика планлагъа салынагъан талаплар да алышынгъан.
Камил Алиев: –Мен шу ерде оьзюм шулай пикруну арагъа чыгъармагъа сюемен. Къумукъ тилни, бизин ана тилни Дагъыстандагъы оьзге тиллер булан тенглешдирмеге тюшмей. Негер экенин де англатайым. Неге тюгюл, къумукъ тилни билген адам дюнья оьлчевюндеги бирдагъы бир йигирма тилни англамагъа бола. Ата-анагъа шону англатсакъ дурус болар деп эсиме геле.
Зулейха Агъавова-Аскерова, Буйнакскидеги 9 номерли орта школасыны муаллими, Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни дарс беривчюсю:
– Мен Дагъыстан пачалыкъ педагогика университет булан янаша Буйнакск шагьардагъы 9 номерли школада ана тил дарсланы юрютемен. Бизин школада ана тил ва адабият дарслагъа оьзге охув ожакълар булан тенглешдиргенде, артыкъ агьамият бериле деп айтмагъа боламан. Неге тюгюл, бизин школаны ёлбашчысы Жабрайыл Хизриев оьзю де ана тил ва адабият дарсланы юрютювге яхшы тергев бере. Муаллимлени де не якъдан да якълай. Ата-ананы арасында, озокъда, англатыв иш юрютмеге де тюше. Кёбюсю гьалда яшлар булан уьйге иш берилмей, класда ишлейбиз.
Чинкдеси, башгъа шагьар школалагъа къарагъанда, бизин школада сагьатланы масъаласы бизге пайдалы кюйде чечилген. Шолай демек, дарсланы санавун кемитмеди, бар кююнде ишлейбиз, къумукъ ва авар тиллерден къайры, бизин школада дарги ва къазикъумукъ тиллерден дарслар юрюле. Ана тилни кабинети де бар. Шо кабинетни ишин гьар миллетни вакили оьзлени шаирлерини, язывчуларыны суратлары булан , тилге къыйышывлу алатлар булан безендирип къургъан.
Альбина
Давутова, Къоркъмаскъала орта школаны муаллими:
– Яшланы ана тил ва адабият дарслагъа янашыву гьакъда айтгъанда, мен ойлашагъан кюйде, оланы ата-анасындан да кёп зат гьасил бола. Айтагъаным, экинчи класдан тутуп ингилис дарслар юрюлегенин, ана тил ва адабият дарслардан бирикген пачалыкъ экзамен юрюлмейгенин, олай да оьзге себеплени багьана этип, шолардан эркин этмекни тилейгенлер де бола. Бизин райондагъы юртларда аслу гьалда къумукълар яшайгъангъа гёре болма да ярай, ана тил ва адабият дарслагъа юрюмекден баш къачырагъанлар ёкъ деп айтмагъа бажарыла.
Иманият
Гьажиева, Къарабудагъгентдеги гимназияда ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллими:
– Бизин районда ана тил ва адабият дарслагъа гёрсетилеген сагьатланы къадары мунда эсгерилгенге гёре шо гьакъда къайтып айта турмайым. Бизин охув ожакъда ана тил ва адабият китаплар бар. Биз шоланы жыйып да тайдырмагъанбыз. Интернетни имканлыкъларындан да пайдаланып, дарсгъа гьазирлик гёребиз. Шондан къайры да, дарсланы вакътисинде къумукъ ва орус тиллени грамматикасын тенглешдирип, яшланы муштарлы этмеге, иштагьын артдырмагъа къастын этемен. Билим берив район управлениесини касбучулары юрютеген генгешлерде ортакъчылыкъ этегенибиз де пайдалы болуп чыгъа. Район ва республика оьлчевде оьтгерилеген къаравларда да ортакъчылыкъ этебиз. Кружок юрютмеге сагьатлар гёрсетилмесе де, охувчулар булан класдан тышда юрюлеген гьаракат да тергевсюз къалмай. Шо якъдан алгъанда, биз район китапхананы къуллукъчулары булан да бирлешип иш гёребиз. Шолайлыкъда, адабият тилибиз тас болмасын, яшлар да ялкъмасын деп гьаракатыбыз бар.
Рабият Рагьимова, Къарабудагъгент районну Янгы Паравул юртундагъы школаны ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллими:
– Мен оьрдеги класларда ишлеймен. Бизин ишде ёлугъагъан четимликлени гьакъында айтгъанда, олар нече де бар. Шоланы биринчиси де, бизин юрт шагьаргъа ювукъда ерлешгенлиги гьисаплана. Яшлар орусча сёйлей. Шо саялы да яшланы тил даражасын оьсдюрювню уьстюнде ишлеме тюше. Сонг да, охув китаплар да етишмей, барлары да эсги болгъан. Мунда ана тил ва адабият дарслагъа охув ожакъларда кружоклар гёрсетилмегени гьакъда айтып гетдилер. Бизин школаны ёлбашчысы Алимагьаммат Мусаев шо ишни агьамиятын яхшы англайгъангъа болма ярай, ана тилден ва адабиятдан кружокгъа да сагьатлар гёрсетген. Шу ерде бизин юрт шагьаргъа ювукъда ерлешгенини пайдасы гьакъда айтмагъа сюемен. Бизин охувчулар Къумукъ театргъа кёп юрюй, музейлерде бола.
Супияханым Бийболатова:
–Мунда кружоклагъа ер берилмей деп айтылып гетди. Бизин районда шо гьаракатны юрютювге тийишли тергев бериле. Айрыча бизин школада эки кружок иш гёре. Оьзюм адабият-драма кружокгъа ёлбашчылыкъ этемен. Гьар йыл охувчулар булан пьесаланы сагьналашдырып онгараман. Сонг да, иш ёлдашым Роза Алевутдиновна юрютеген «Чечеклер» деген адабият кружокгъа шиърулар язмагъа пагьмусу булангъы яшлар къуршалгъан. Оланы яратывчулугъуна «Къумукътюз» район газетни, «Ёлдашны», «Къарчыгъа» журналны бетлеринде ер бериле. Дагъы да ана тилни кабинети гьакъында сёйленди. Кёстекдеги орта школада шолар эки бар. Шоларда суратлар чы нечик де, яшлагъа гёрсетмек учун къумукъланы милли опуракълары да салынып сакълана. Экскурсиялар да юрюле. Биз, муаллимлер, ишлесек, яшлар тилни де, не бизин тарихи игитлени де сюймей тюгюл.
Абдулкерим
Сайитов, Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тил, адабият, инчесаният институтуну илму къуллукъчусу, тил илмуланы кандидаты:
– Ана тиллени бары да масъалаларын къуршап сёйлемеге сюйсем де бажарылмай. Ана тил ва адабият дарсланы юрютмеге шартлар бар. Кёмек гёзлеп турмакъдан да пайда чыкъмажакъ. Мен охув китапланы гьакъында айтмагъа сюемен. Шоланы чыгъарывда кёп тюрлю четимликлер тувулунуп тура. Неге тюгюл, бизин республиканы билим берив ва илму министерлигини ёлбашчылары арив гёрюп, шоланы чыгъармакъ учун Москва булан дыгъар байлагъан. Биз шоланы охувчу яшлар учун тынч болагъан кюйде онгармагъа гёз алгъа тутгъан эдик, гьакъыкъатда салынагъан талапланы яшавгъа чыгъарагъанда къыйын болду. Биринчи класны охув китабын онгарып йибергенмен, тек шо охув китап чыгъарылып, къолгъа къачан тюшежеги де белгисиз къалып тура.
Агъарагьим
Солтанмуратов, Дагъыстан пачалыкъ университетини дагъыстан адабият кафедрасыны заведующийи, «Бизин тил» деген къурумну ёлбашчысы, филология илмуланы кандидаты:
– Шулай ёлугъувланы айтсакъ, нечакъы да пайдасы да бар, маънасы да. Бугюн де шогъар мюкюрбюз. Шунда гелгенлер барысы да жаны авруп гелген. Четимликлерсиз, къыйынсыз бир зат да болмай. Шоланы барысын да гёрмемиш болуп, школагъа ишге де барып, гелип къала болгъан бусакъ, дагъы да яман болажакъ эди. Аллагьны яхшылыгъындан ойлашабыз, тюзлемеге къарайбыз. Мунда школаланы директорларыны ана тил ва адабият дарслагъа янашыву гьакъда айтылды. Гертилей де, охув ожакъланы ёлбашчыларына кёп ихтиярлар берилген. Тек оьзю муаллим де къаст этмеге, яшланы алдында да, директорну алдында да, айрокъда охувчуланы ата-анасыны алдында да оьзюню ишин гёрсетмеге герек. Ата-ана булан байлавлукъ болмагъа тюше. Шо байлавлукъну да, кант этип тюгюл, гьакъ юрекден олар булан къатнап юрютмесе бажарылмай. Биз хантавлукъ этип турабыз. Гьал, гертилей де, тюрлю. Билемисиз, бизге школалар булан байлавлукъ тутмагъа тюше. Шо гьакъда айтсам, чебер охувгъа байлавлу юрюлеген къаравларда ортакъчылыкъ этегенлени пагьмусуна кёп гезиклерде гьайран да болгъанман. Шолай пагьмулу яшлар булан да муаллимлер ишлемеге герек. Эгер де муаллимлер иш гёрсетсе, директорлар да тергев берир, гьатта ону булан гьакълашагъан да болур. Ата-ана огъар тартылар, яшлар да.
Школаланы гьалын бизге айрокъда гетген йыл ювукъдан билмеге тюшдю. «Бизин тил» деген къурум къурулуп, иш башлагъан сонг, биз бары да дегенлей къумукъ районларда болуп, муаллимлени къыйынына –тынчына тынгладыкъ. Болгъан чакъы оланы бирлешдирмеге къарадыкъ. Муаллимлер бирлешгенде буса гьалны агъымына таъсир этмеге болагъан бир гючге айлана.
«Дёгерек столну» ортакъчылары ону барышында барысы да дегенлей муаллимлеге кёмекге чыгъарылагъан «Бизин тил» деген журналдан пайда алагъаны гьакъда эсгердилер. Оьз гезигинде,шо журналны чыгъарывну оьзюне борч этип алгъанланы бириси Гьабибулла Алхангьажиев де шо пайдалы сипте гележекде де узатылажагъы, олай да, журналны материаллары Интернетде ерлешдирилежеги гьакъда билдирди.
«Ёлдашны» баш редактору Камил Алиев «дёгерек столну» ишин тамамлай туруп, оьтгерилген пикру алышдырывда ортакъчылыкъ этгенлеге оьзюню разилигин билдирип булай деди:
– Эгер де сизин гьаракатыгъыз, бизин гьайыбыз болмаса, бугюнгю гьалны алышдырмагъа бажарылмажакъ. 19-нчу юз йылда яшагъан белгили муаллим Исмайыл Гаспринский де айтгъан шулай сёзлер бар: «Шу гьайсызлыкъ бизин миллетни битдирежек». Тек шу тувулунгъан гьаллар бизин битдирмежекге шунда олтургъанланы барысы да инанагъанына бир де шеклик этмеймен. Ана тилни гележеги жамиятны, муаллимлени янашывундан гьасил бола. Школаларда иш гёреген «ата-ананы мажлисинде» бизин пикруну якълайгъан адамлар къуршалмагъа герек.
Сонг да, ол «Дагъыстанны халкъларыны тиллерин оьсдюрюв» деген пачалыкъ программаны толумлашдырмакъ учун оьзю тийишли гёреген таклифлени жыйылгъанлагъа малим этди.
«Дёгерек столну» ортакъчылары «Ёлдашны» баш редактору Камил Алиевни къумукъ тилде «Мусават» газети 1917-нчи йылны апрель айыны 4-нде чыкъгъанын гёз алгъа тутуп, шо гюн Къумукъ театрда ана тилни, адабиятны, маданиятны, милли печатны байрамын оьтгермекни гьакъындагъы сиптесин бир гёнгюлден якълады.
