Вёре, сакъ! Вёре, сакъ! Къопмасынбалагъ!
Къумукъ атыбызны язмасын ташгъа.
Бугюн бетибизге телмирген бала,
Ана тилибизде сёйлейик яшгъа!
Акъай Акъаев.
Ана тил… Бу сёзлени айтгъандокъ, гьар адамны юрегинде анасына, ата юртуна, оьз элине бакъгъан сюювю, сагъынчы, оьктемлиги тувулуна. Ана тилибиз – лап да уллу жан азыгъыбыз, хазнабыз. Ана тилибизни асырап-аяп сакъламакъ учун, анасыны тилинден сююв сингип, ана тилине гёрмемишли тюгюл, гьакъ юрекден жаны-къаны булан къуллукъ этеген жамият арада оьсме герек. Къумукъ тилни сёз байлыгъы миллетни яшавун-турушун ачыкъ эте, тарихин ахтара.
Ана тиллер не ерде тарыкъ деген лакъырлар арагъа чыгъа. Элли-алтмыш йыллардан сонг ана тилни билегенлер де къалмажакълар деген пикрулар эшитиле. Шолай лакъырлагъа къулакъасмай, ана тиллени уьстюнде ишлемесе, миллетибизни менлигин оьсдюрмеге де болмай. Неге тюгюл, ана тил азса, халкъ азар. Шо саялы ана тиллени пачалыкъ оьлчевде гьалын яхшылашдырмагъа, огъар бакъгъан якъдагъы тергевню артдырмагъа да тюшедир. Шону да гёз алгъа тутуп, мен ойлашагъан кюйде, яш наслугъа ата-бабаларыбызны пайдалы ишлеринден уьлгю алып, ана тилибизни, оьз тарихибизни, тувгъан ерибизни сююп бажарагъан уланлар ва къызлар болардай тарбия бермеге герекбиз.
Къумукъ тилни дагъыстан халкъланы тарихи яшав ёлунда тутгъан ерин гёрсетеген мисаллар буса аз тюгюл. Шону гертилемек учун шу ерде мен Дагъыстанны халкъ шаири Расул Гьамзатовну «Мени Дагъыстаным» деген китабындан алынгъан бир гиччи гесегин охувчуланы эсине салмагъа сюемен. «Алда къыз тилейгенде, гиевню макътай туруп, ол къумукъча да биле»,– дей болгъан. Шо буса гиев билимли, англавлу экенни, адам ону булан гьеч языкълыкъгъа тарымажагъын англата болгъан. Тек гьалиги заман булан урушдургъанда, гертиден де, ана тилибиз унутула бара. Яшлар да орусча сёйлемеге муштарлы, тек уьйде уллата, уллана, ата-ана булан ана тилинде сёйлеме тарыкъ. Неге тюгюл, тарбия ана тилде агьлюден башланма тарыкъ деп эсиме геле.
Уьйдеги гиччипавлар да мультиклеге къарап, садиклерде орус тилге уьйренип къала. Шолай гьалны гьисапгъа алып, ата-ана шо гьакъда ойлашмагъа тарыкъ. Бир башлап олар яшларына ана тилин сингдирмеге, уьйретмеге тюше. Бир гесек алда бир-бир мультиклени къумукъ тилге таржума этилгенлиги къаравчуланы тергевюн тартып, иштагьын гелтире эди. Мени гьисабымда, шолай ана тилде телерадио берилишлер кёп гёрсетилсе, гиччипавлар учун пайдалы болажакъ эди.
Не девюрню алсакъ да, къумукъ халкъ – чомарт, эркин юрекли, терен ругь байлыгъы булангъы халкъ. Ана тилибиз бизин – Аллагь берген байлыгъыбыз. О бизин ругь байлыгъыбыз да, жан азыгъыбыз да дюр. Бизге тапшурулгъан сыйлы тил савгъатны тас этип къоймакъдан уллу гьюнагь болмас.
Къумукъ тилни бугюнгю гьалыны уьстюнде токътап, айтма дагъы да шулай сюемен: ана тилибизни сакъламакъ учун, ону гьар-бир сёзюню терен маънасын билмеге герекбиз. Болгъан чакъы абурун гётеривюню жаваплыгъы кемий бара, школаларда ана тилде ёл гёрсетив китаплар, муаллимлер учун пособиелер, охув китаплар етишмей. Шолар булан школаланы таъмин этмеге герек.
Мен ойлашагъан кюйде, охувчулар алагъан билимлер де шо саялы осал. Гьалны къолайлашдырмагъа къараса сама, ана тиллени айланасында тувулунгъан бир-бир масъалаланы чечиливюне ёл ачылажакъ эди. Ана тилни теренден уьйренмек, яшланы юреклеринде гьасиретликни, гьаваслыкъны артдырмакъ – ана тилден дарс берегенлени туврадан-тувра борчу. Бизин яшларыбыз тилин осал билсе, оланы яшлары олар чакъы да билмес. Ата-бабалардан къалгъан къумукъ тилибизни бизге етишгенде оьлме, сёнме къоймайыкъ.
Мен ана тилни кёп сюеген, ана тилине кёп шиърулар багъышлайгъан Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаевни шиъру сатырлары булан сёзюмню битдирмеге сюемен:
Тиленмеге яралмагъан тилимни
Тилим-тилим боларындан къоркъаман.
Халкъым сенсиз къалар деген ой тувса,
Хынжал басгъан йимик бола аркъама.
М. АМИРБЕКОВА,
Тёбен Къазанышдагъы уьч номерли
орта школаны муаллими.
