Малик ГЬЮСЕЙНОВ: «Къумукъ прозаны гележеги чарслы»



Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан федерал илму центрыны Тил, адабият ва инчесаният институтуну баш илму къуллукъчусу болуп ишлейген, филология илмуланы доктору Малик ГЬЮСЕЙНОВ булан ёлукъдукъ. Гьалиги девюрдеги адабиятыбызны артдагъы отуз йылны ичинде яратылгъан проза асарланы гьакъында ондан алынгъан баянлыкъны охувчуланы тергевюне беребиз.

 

– Малик Алиевич, гьалиги девюрню къумукъ прозасыны, ону санаву ва сан яны гьакъында не маълумат берип боласыз?


– Гьалиги девюр деп бу лакъырда биз совет девюрден сонггъу адабиятны гёз алгъа тутабыз, демек, 90-нынчы йыллардан бугюнге ерли. Бу отуз йыллыкъны ичинде кёп санавда проза асарлар, китап­лар чыкъгъан. Янгыз чебер проза булан дазуланып (документли китапланы къошмай) айтсакъ, бу девюрде къумукъ тилде 50-ге ювукъ китап чыкъгъан. Ювукъ деп айтагъаныкъ, бизге белгили тюгюл китаплар да болма ярай, неге десегиз, оьз харжына китапларын чыгъарагъанлар шоланы китапханалагъа бермей къоя. Шо саялы адабият ахтарывчулагъа сорап-излеп айланма тюше.


Умуми кюйде алгъанда, китапланы санаву, биз сюер чакъы болмаса да, яман тюгюл. Сиз сорайгъан сан яны да осал болма кюй ёкъ, неге десенг, бу девюрде язгъанларыбыз – бизин белгили, аты айтылгъан язывчуларыбыз. Оланы арасында И. Керимов, М-С. Ягьияев, К. Абуков, У. Мантаева, М. Абуков, Аб. Мамаев, Къ. Акъгёзов, Я. Бийдуллаев ва башгъалары. Булай язывчулар язгъан асарлар осал болма кюй ёкъ.

– Малик, мен англайман сени, сан яны гьакъда къысгъаракъ лакъырда айтма четим буса да ярай. Сен алим, къумукъ адабиятны ахтарывчусу гьисапда негер инг алдын тергев бермекни тийишли гёресен?


– Ахтарывчу гьисапда айтайым, бир девюрге гёз къаратагъанда инг башлап шо вакъти адабиятда не янгылыкъ болгъан деп тергев бериле. Къумукъ адабиятны оьсювюнде оьтген асруну 90-нынчы йылларындан бери якъгъа эки агъымны белгилеме бола. Биринчиси, инкъылапдан алъякъдагъы агьвалатланы, къумукъланы игитлик девюрюн суратлайгъан асарлар. Мисал учун, Баммат Атаевни 1991-нчи йылда чыкъгъан «Шавхалны гиччи уланы» деген романы бизин адабиятны тарихинде гёрмекли агьвалат болду. Алдынгъы девюрлерде Къумукъну менлигин, оьзденлигин якълап чалышгъан бий Солтанмутгъа багъышлангъан асар сёз саниятыбызны янгы сагьифасын ачды. Шону маънасы да ачыкъ: совет девюрде бу къайдалы асарлар бизде ёкъ эди, болуп да болмай эди. Неге экени белгили, айта турмайым. Сонг бу ёрукъда язгъанлар дагъы да болду.

–Муну да англат, энни экинчи ­агъым деп сен нени эсгерме сюесен?


– Экинчи агъым да бизин тарихибиз булан байлавлу. Совет заман бизин гьукуматда болгъан тюзсюзлюклер, къай­гъылар, къыйыкъсытывлар арагъа чыкъма башлады. Мисал учун, колхозлашыв вакътиде халкъ башдан гечирген къы­йынлыкълар 30-унчу йылларда сюргюнлеге, репрессиялагъа тарып, халкъ чекген азаплар ва башгъалары. Шо келеклени къумукъ прозада мекенли кюйде суратланмагъы, мен ойлашагъан кюйде, бизин адабиятны уллу уьстюнлюгю. Бу тарапда Ибрагьим Керимовну чалышывун айрыча эсгерме тюше. Ону «Узакъ йыллар, узун ёллар» деген эсделик хабарлары, «Кёмюр балагь», «Тюшюммю-тюлюммю» деген асарлары охувчуну жан ерине тие деме ярай. Бу тема агьамиятлы ер тутгъан бир нече романларыбыз бар: У. Мантаеваны «Яшавну маржанлары», А. Дациевни «Кавказны болат къалкъаны», оьрде биз атын эсгерип оьтген И. Керимовну «Тюп толкъунлар» деген асарлары. Мекенлешдирип айтсакъ, И. Керимов НКВД-ни къуллукъчулары о заманларда халкъгъа салгъан, къыйынлыкъланы, тарчыкъланы уста кюйде суратлагъан. У. Мантаева сюргюнден къайтма бажаргъанлар нечик къыйынлыкълагъа тарыгъанын гёрсетме бажаргъан; сюргюнден къайтгъанланы яшлары, сонггъу яшавунда оьзлеге къыйын болажакъ деп, ата-анасын къабул этмейген гезиклер де болгъанын, шо себепден ана-баланы къайгъысын теренден суратлама кюй тапгъан. А. Дациев осетиялы къумукълардан хабар бере, колхозлашывну вакътисинде нечесе адамланы гечелетип элтип, ёкъ этип къоягъан гьалланы яза. Совет девюрде адамланы нечик тарбиялай эди? Колхозлашыв халкълагъа токъ яшав берген, насип берген деп. Кулакланы оьлтюрювлеге буса халкъны сююндюре болгъан, олар къара халкъны душманлары, оланы ёкълап тюз эте, тийишли дей болгъанлар. Энни буса шо янгылыш политика бизин адабиятда да аян этилди. Савлай Дагъыстанны алсакъ, оьзге милли адабиятларда (сорап, ахтарып билемен) бизде йимик бу масъала тийишли даражада чечилмеген, янгыз къазикъумукъ ва табасаран адабиятларында бир нече асарлар болса тюгюл.

– Яхшы, сен эсгерген янгылыкълардан къайры, дагъы башгъа янгылыкъ ёкъму?


– Бек арив сорав. Бар, бир-эки булан олар битмей. Мен янгылыкъ деп, совет девюрдеги къанунлардан ари чыкъгъан асарланы айтаман. Гьали алайыкъ, мисал учун, М. Абуковну «Сюювню авур арбасы» деген романын. Асарда автор янгыз сююв теманы алгъа чыгъара, игитлени энчили яшавуна ургъу салына – о да янгылыкъ. Бу къайдалы асарлар бизде бар эди, олар хабар ва повест жанрда эди. Гьали буса роман язылгъан.

– Жанрны гьакъында хабар чыкъгъан сонг, къайсы жанрны бу девюрде агьамиятлыгъын уллу гёресен?


– Лакъыр юрюлеген вакътиде къайсы жанрны алсакъ да, хабар, повест, роман болсун, биз оланы айрыча ренкин, оьсювюн сезме болабыз. Тек романны айрыча эсгерме тюше. 90-нынчы йылдан бери якъда къумукъ тилде 20-дан артыкъ роман чыкъгъан. Совет девюрню алсакъ, романланы санаву орта ёрукъда шолай. Артдагъы отуз йыллыкъда романны агьамиятлыгъы артгъанны маънасы ёкъ тюгюл. Бугюнлерде роман деген жанр гьар-бир адабиятны даражасын, оьсювюн гёрсетеген жанр деме ярай. Оьзюгюз ойлашып къарагъыз, айтылгъан адабият премияланы алсакъ, «Букер» яда «Уллу китап» болсун, кёбюсю олар романлагъа бериле.

– М. Абуковну романын эсгердинг. Алдын о тайпа асарлар лирикалыкъ проза деп белгилене эди. Шо гьакъда сен оьзюнгню биринчи китабынгда да, «60–80-нчи йыллардагъы къумукъ проза» деген монографиянгда да язгъансан. Гьали бармы бизде шо проза?


– Озокъда бар. Бизин прозабызны битимине хас белги – агьлю, уьй масъалалардан таба адамны ич дюньясын суратламакъ, ону ойларын, гьалын-гюнюн теренден гёрсетип ачыкъ этмек. Гьалиги девюрде шо прозаны устасы Камал Абуковну, сени оьзюнгню асарларынгны мен арив гёремен.

– А. Аталиевни «Яшавну маънасы» деген ат булан чыкъгъан китабы бу тарапгъа гиреми?


– Мен ону гьакъында айтма болмайман, ону гьали де охумагъанман. Сени берген соравунгну узатып, бизин прозаны жураларыны, мердешли агъымларыны ­уьстюнде токътама сюер эдим. Масала, бизде тезден орунлашгъан тарихи-инкъылап тема узатыла (М-С. Ягьияев, С. Загьиров ва б.), ихтилат-масхара бёлюгюбюз (Аб. Мамаев, Г. Къонакъбиев, А. Гьамидов ва б.), яшлар учунгъу тармакъ да (А. Устарханов, Н. Магьамматов ва б.) герекли даражада оьсе.

– Гьалиги девюр бизин прозада нечик суратлана, бугюнюбюзге багъышлангъан асарлар бармы?


– Тюзю, кёбюсю асарлар бизин замангъа багъышлангъан. Девюрню итти кюйде, хас белгилерин гёрсетегенлерин сорай бусагъыз, мен айрыча Гь. Давутовну «Къысмат» деген романын эсгерер эдим. Бу асар айры китап болуп чыкъмагъан, «Тангчолпан» журналда басма этилген. Язывчу романында толкъунлу, чарслы 90-ынчы йылланы къумукъ жагьил уланны келпетинден таба тизив кюйде гёрсетме бажаргъан. Яда алайыкъ К. Абуковну «И Судный день впереди» деген повестин. (Бу асар къумукъ тилден гёчюрюлген деп берилсе де, мен, тюзю, ону къумукъ текстин тапма болмадым.) Бизин пагьмулу язывчубуз алдын гьаким къуллукъда болгъан адамны ойларындан таба тавдан тюзге халкъны гьатсыз даражада гёчюрювлерден Къумукътюзге къопгъан къайгъыгъа охувчусун уста кюйде тюшюндюре. Бу къайдалы пикрулар Гь. Давутовну романында да, бир нече хабарларында да ер тапгъан. Гьалиги замангъы адамны масъалалары аслу гьалда жамият-къылыкълы (орусча огъар, социально-нравственный дей), агьлю темагъа багъышлангъан асарларда чечиле.

– Бизин прозада янгы атлар булангъы гьал нечикдир? Сен бир вакъти оланы ёкълугъун эсгерген эдинг.


– Бу масъаланы да эки яны бар. Янгы атлар ёкъ деме болмайбыз. Шаирлер, мухбирлер проза асарлары булан арагъа чыгъып тура. Тюзюн айтма герек, оьзлер де нечик-мечик язмай, охувчуну тергевюн тартар йимик яза. Оьзюгюз къарагъыз, А. Гьамидов, М-Н. Халилов, А. Межитов проза асарлар язгъанлар, повест-хабарларын айтмагъанда, Н. Магьамматов притча къайдалы, оьзтёрече хатлы асар китабын чыгъарды. Мен сёзню къысгъартаман, олай дагъыдалар бар.

– Озокъда, шаирлер, мухбирлер проза да язагъаны яхшы. Соравум башгъа. Гьалиги яш язывчуланы гьакъында не айтма боласан? Яш десек де, кёбюсю авторларыбыз пенсия чагъында. Проза язагъан жагьиллерибиз бар да бармы?


– Бу тармакъда биз жагьиллер деп гьисап этеген 20-30 йыллыкъ авторланы тапма къыйын. Яш язывчулары ёкъ адабиятны гележеги тунукъ чарсдыр. Дагъыстанда башлап тувулунгъан къумукъ чебер прозаны сёнме къоймас учун, мени гьисабымда, чаралар гёрюлме герек. Биринчиси, Язывчуланы союзу шу масъалагъа яхшы тергев берме тюше. Жагьиллени чакъда-чакъда жыйып, семинарлар оьтгерме тарыкъ. Экинчиси, бизин газет-журналларыбыз бар. Олар дурус иш юрютсе, иш къолайгъа айланажакъгъа мен шекленмеймен. Бу ёлда язгъанлары осал буса да, кёмек этип, онгарып печатгъа чыгъарма герек, савгъатлама герек. Язма муштарлы болсун учун, конкурслар оьтгермекни маънасы бар. Газет-журналларда яш язывчуланы, проза язагъанланы айрыча бети, сагьифасы, дагъы болмагъанда мююшю (бу сёзню мен негьакъ къолламадым, шолай мююшлер къумукъ газетде 30-нчу йылларда болгъан) болма герек. Асарлары басмадан чыкъмай буса, язагъанлар гёнгюлсюз болагъаны белгили. Шо саялы олагъа тийишли шартлар яратма тарыкъ. Къумукъ жагьил язывчуланы ёлугъагъан ери болма герек, бир-бирин таныйгъан кюйде, бир-бирине асарларын охуйгъан кюйде.

– Баракалла баянлыкъ бергенинг учун.


– Сиз де савболугъуз.

 

Яраш Бийдуллаев.


Суратда: М. Гьюсейнов.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля