Айрылгъан эл азар, къошулгъан эл озар деп бизин ата-бабаларыбыз нече де тюз айтгъан. Бютюн дюньяда бизин тилибизни англайгъан, ана тилибизде дюньяны кёп халкълары булан эркин къатнап болагъан бырын тамуру бир къардашларыбыз кёп бар, айтылгъан тюрк дюньябыз бар!
Тюрк къавумлар яшайгъан уьлкелерде тюрк дюньясыны маданият, инчесаният, адабият, тарих ва яшавлукъ масъалаларын арагъа салып ойлашмакъ, бир-бирев булан къатнамакъ муратда ёлугъувлар, конференциялар, генгешлер ва башгъа тюрлю чаралар гьар йыл оьтгериле. Сентябр айны башында буса Къазахстан Республиканы тахшагьары Нур-Султанда Азия халкъларыны язывчуларыны биринчи ( тунгуч) халкъара форуму оьтгерилген. Шонда бизин къумукъ миллетни атындан белгили шаир, «Тангчолпан» журналны редактору Супиянат Мамаева ортакъчылыкъ этген. Гьали биз Супиянат Мамаева булан бизин мухбирибиз этген лакъырлашывну газетни охувчуларыны тергевюне беребиз.
– Супиянат, Къазахстангъа Азия халкъларыны язывчуларыны биринчи халкъара форумуна барып гелгенсиз. Нечик бардыгъыз? Ондан чакъырыв гелдими?
– Август айда Бадрутдин Магьамматовну тюрк тилге гёчюрюлюп чыгъарылгъан «Kopan uzengi» («Уьзюлген оьзенги») деген китабын аян этивге байлавлу адабият чаралар болду. Шонда мен де ортакъчылыкъ этдим. Эсгерилген чараны ТЮРКСОЙ оьтгере эди. ТЮРКСОЙ-ну генеральный секретары Дюсен Касеинов Къазахстанда Азия халкъларыны биринчи халкъара форуму болажагъын билдирди. Къумукълардан, гьатта Темиркъазыкъ Кавказда яшайгъан тюрк миллетлерден бирев де чакъырылмагъанны билгенде, тезликде гьайын этип, мен ва балкъар шаир Аскер Додуев ва дагъы да башгъалар ортакъчылыкъ этсин учун иш гёрдю. Дюсенни къасты булан шо уллу жыйынгъа бармагъа магъа да насип болду. Газетде берилеген лакъырлашывдан пайдаланып, мен огъар гьакъ юрекден баракалламны билдирме сюемен.
– Форумда кёп тюрлю пачалыкълардан адабиятчылар, белгили шаирлер, язывчулар ортакъчылыкъ этген. Онда кимлер булан таныш болдугъуз?
– Инг башлап Азия халкъланы язывчуларыны биринчи халкъара форуму Къазахстанны Президенти Касым-Жомарт Токаевни ортакъчылыгъы булан, ону янындан форумну ишине уллу тергев ва агьамият берип оьтгерилгенин эсгермеге сюемен. Форумну пленар жыйынын да оьзю Касым-Жомарт Токаев ачды. Бары да гелген къонакълагъа, делегатлагъа гьюрмет этди. Форум учун 281 миллион тенге гёрсетилгени де шону даражасын, шогъар берилеген агьамиятны арив исбат эте. Нур-Султан шагьарны аривлюгю, тазалыгъы, архитектурасы, халкъыны иссилиги магъа ва оьзгелеге бек таъсир этди. Форумда 38 пачалыкъдан 300-ден артыкъ адабиятчылар, маданиятчылар ортакъчылыкъ этди. Оланы арасында къазахстанлы белгили адабиятчы ва алим Олжас Сулейменов, Къазахстанны пачалыкъ премиясыны лауреаты Толен Абидик, драматург, язывчу Анатолий Ким, Тюркиядан Евразия язывчуларыны бирлигини председатели Якуб Омерогълу, Азербайжанны язывчуларыны союзуну председатели Анар Рзаев, иорданиялы белгили язывчу Ибрагьим Насраллагь, Катардан Нобелни атындагъы премияны номинанты Моса-Ал-Маки ва кёп санавда башгъа язывчулар, шаирлер бар эди.
– Форумда не йимик масъалалар гётерилди, нечик таклифлер берилди?
– Форумну ортакъчылары гьисапда биз шонда Къазахстанны Президенти де, билимли, белгили адамлары да, алимлери, адабиятчылары, шаирлери, язывчулары, тарихчилери бары да бир болуп, бир муратны уьстюнде чалышагъанын эс этдик. Оланы мурады – къазах халкъны, республиканы тарихин, маданиятын бютюн дюньягъа танытмакъ. Форумну иши къазах ва ингилис тиллерде юрюле эди. Орусчагъа да гёчюрюле эди. Инг башлап форумда, пленар жыйында Нобелни атындагъы премия йимик «Азия алыбы» (Уллу Азия) деген адабият премия токъташдырма гьажатлы экенни оьзю Президент билдирди. Шолай да, къазах адабият асарланы ООН-гъа гиреген 6 тилге гёчюрюв иш печатдан чыкъмагъа гьазирленип турагъанын ва къазах адабиятны инг яхшы асарларын 90 пачалыкъда яймагъа герекни айтды. Ондан къайры да, азиат язывчуланы электрон китапханасын къурашдырып онгарма тийишлилигин англатды. Электрон гьакъда сёйлей туруп: «Азиат халкъланы китапханасы бютюн дюньягъа Азияны кёп янлы, бай ва пагьмулу дюньясын ачагъан хазна болажакъ», – деди ол.
Тажикистанны халкъ шаири Гулназар Келди азия халкъланы язывчуларыны асарларын печат этмеге болардай альманах чыгъармакъны таклиф этди. Адабиятдан Нобелни атындагъы премияны номинанты, монгол шаир Мэнд-Оео белгили асарланы дюнья оьлчевюнде арагъа чыгъармакъ учун азиат адабиятчыланы фондун яратмакъны уллу маънасы бар экенни арагъа чыгъарды.
– Сиз оьзюгюз де къазах шаирни шиъруларын къумукъчагъа гёчюргенсиз. Къумукъ адабиятны, къумукъ шаирлени онда таныймы?
– Мен оьзюм къазах шаир Магжан Жумабаевни шиъруларын къумукъчагъа гёчюргенмен. О шиърулагъа ону жыйым китабында «Къумукъ тюркчесинде шиърулар» деп ат да салынып бир бёлюк берилген. Къазахстандагъы язывчулагъа, бир миллет экенгеми, оьзлени милли адабият, инчесаният ва оьзге масъалаларын чечме тынчдыр. Бизде, Дагъыстанда, кёп миллетли халкълар яшайгъан ерде маданият талаплары толу яда рази къалдырагъан кюйде чечилмей. Ондан къайры, азия пачалыкъланы язывчулары бизде йимик къалын, багьалы китаплар чыгъармагъа чабып айланмай. Кисеге сыярдай, кисе китап йимик, гиччи жыйнакълы китаплары бар. Ёлда да, столну уьстюнде де аз ер алагъан маъналы китаплар чыгъара. Бу форумну натижасында шонда ортакъчылыкъ этген язывчуланы асарлары азия халкъланы тиллерине гёчюрюлежек. Мен оьзюм де бир нече авторну китапларын алгъанман. Шону уьстюнде ишлежекмен.
– Супиянат, сиз оьзюгюз де онда сёйлегенсиздир, не гьакъда айтдыгъыз дагъы?
– Мен пленар жыйындан сонг оьтгерилген секцияда сёйледим. Оьзюмню сёйлевюмде бизин адабият журналланы гьакъында айтдым. Тил масъалаланы гётердим. Къумукъланы «Тангчолпан» деген адабият журналы Темиркъазыкъ Кавказда биринчи болуп чыгъарылгъанны билдирдим. Милли тиллерде чыгъагъан газетлеге, журналлагъа тийишли тергев этилмейгенни айта туруп, буссагьат да журналланы айры бинасы ёкълугъун эсгердим. Форумгъа гелген язывчулар адабият асарланы гёчюрюп чыгъаражакъгъа пачалыкъ оьлчевде дыгъарлар байлай эди. Бизге буса олай дыгъар байлап иш гёрмек учун имканлыкъ болмады. Болмаса да, гёчюрюв иш булан машгъул болажакъман. Сёзлюклерин де алгъанман. Сёзлюклени де къолласам, къыйын болмажакъ. Къумукъланы асарлары да башгъа тиллеге гёчюрюлежек. Башгъа тиллеге адабият асарланы гёчюрюв, халкъны да, бизин тарихни де, адабиятны да, инчесаниятны да бютюн дюньягъа малим этивге, атын танытывгъа кёп болушлукъ этежек.
Уьзбеклер, къыргъызлар, башкъыртлар булан да къатнадыкъ. Шиъруларыбызны охудукъ. Уьзбеклени шаири олтургъан еринде бизин шиъруланы уьзбек тилге гёчюрмеге де къаст этди.
– Къазахстан халкъны яшаву, турушу булан ювукъдан таныш болмагъа имканлыкъ болдуму?
– Болду. Биз къазах язывчу, прозаик Кажыкали Мухамбеткалиевни уьюне чакъырып бардыкъ. Олар мен къумукъ экенимни эшитгенде бек сююндю. Къумукъстандан гелген къонакъ деп алма-салма ер тапмай эдилер. Оларда къонакъгъа этилген абур-сый, адатлар, мердешлер арив сакълангъан. Милли ашы – бешбармакъ тепсиге салынды. Алда къумукъларда да бар эди, къонакъгъа этни айрыча бир гесеги оьз маънасы булан бериле эди. Бизге атны йилиги салынды. Къазакъ къардашларыбыз бизин шолай сыйлады. Оьзлени милли гийимлерин савгъат этди.
Сонг биз онда музейлеге, театргъа операгъа бардыкъ. Не ерге барсакъ да, бары зат гючлю кюйде онгарылгъан, къурумлукъ яны да оьр даражада оьтгерилди. Яшайгъан ерибиз де президент отеллер эди.
– Язывчулар, шаирлер, тарихчилер биз, къумукълар, олагъа бир тюрк къавум къардаш экенни биледир. Къазахланы простой халкъы билеми экен?
– Билсин учун бизге чакъ-чакъда ёлугъувлар оьтгерме герек. Биз тюрк дюньясына аз къошулабыз. Гьали Интернетде кёп имканлыкълар бар. Кёп маълумат бар. Халкъыны тарихин билмеге сюегенлер пайдаланып бола. Биз буса кёп къатнама, къошулма, гьар тюрлю маданият, инчесаният чараланы ортакълашып оьтгерме герекбиз.
– Супиянат, сизин учун, айрыча алгъанда, къумукъ адабият учун бу форум дагъы не пайда гелтирди?
– Форумда ортакъчылыкъ этмегимни мени учун кёп уллу маънасы бар. Тюрк дюньяны кёп тюрлю вакиллери булан, азия халкъланы вакиллери булан къатнадым. Аз буса да олар булан лакъыр этгенде оланы адабияты, инчесанияты булан таныш болмагъа, билмеге бажарылды. Форумну гьар делегатына ортакъчылыгъын исбат этеген сертификатлар тапшурулду. Энниден сонг да адабият кёпюр болуп байлавлукъланы узатмагъа, асарларын гёчюрюп, мисал учун, «Тангчолпан» журналда «Къазах шаирлер – къонакълыкъда» деп оланы асарларын чыгъармагъа, антологиягъа къошмагъа къаст этежекмен. Бизин язывчуланы асарлары да башгъа тилге гёчюрюлюп, оланы журналларында, китапларында чыгъажакъ деп умут этемен. Бизин миллет учун да азия пачалыкъланы халкъларыны арасында танылыв, арагъа чыгъыв болду. Азия халкъланы асарларыны электрон китапханасына къумукъланы асарлары да гирежекге, сав дюньяда белгили болажакъгъа умут бар.
Патимат Бекеева.
Суратда: форумдан гёрюнюш.
С. Мамаева (ортада).
