Артдагъы 10 йылны ичинде электроника бизин яшавубузгъа ташгъын йимик гирди. Гьали бизин компьютерлерсиз бир ишибиз де дегенлей болмай деме ярай. Россияны Гьукуматы бу йылны июль айында «Россияны экономикасыны янгы къайдалары» деген программаны къабул этген. Шо программа недир ва шону бизин яшавубузгъа гийирмек учун районда не ишлер этилегенни билме сююп, мен Хасавюрт район администрациясыны экономика управлениесини ёлбашчысы Зугьра АЛИСОЛТАНОВА булан лакъыр этемен.
– Программа гьали къабул этилинген, – дей Зугьра Жумалдиновна. – Шогъар гёре айтардай ишлер этилинмеген, тек районну генгешинде шо масъалагъа эки керен де къаралып тура. Озокъда, мен бир иш де этилинмеген десем, дурус да болмас. Гьалиги заманда бары да ишлер компьютерлешдирилген. Шо да – экономиканы янгы къайдасы, заманны талабы. Бу ишни дазулары генг болгъан сайын ва шону булан да кёп адам машгъул болса, бизин имканлыкъларыбыз да артажакъ. Мисал учун, гьали арагъа чыгъып турагъан «айрыча кабинетлени» алып къояйыкъ. Шондан таба кёп ишлени этме бола. Сюйсенг поликлиникагъа, пенсионный фондгъа ва башгъа тюрлю идаралагъа гезикге де шондан таба язылма, газгъа гьакъ тёлеме де боласан. Айтагъаным, имканлыкълар артгъан. Бир четимлик бар, шо да уллу чагъындагъылагъа шо ишлени юрютме къыйын, тек бара-бара туруп, телевизорну пультуна йимик, шогъар да уьйренип къалажакъбыз.
Акъчаны карточкалагъа йиберегени де – шо ишлени бириси. Гьар адамгъа айлыгъын, пенсиясын яда яшлагъа гелеген акъчасын карточкасына йибере, олар да акъчасын чоласы болгъанда алалар. Тек бир зат яман, шо карточкалардан акъчаны алмакъ учун, шагьаргъа барма тюше. Бара-бара бары да юртларда да шолай банкоматлар ачылажакъ ва шолардан таба акъча алып да, этилинген ишлер учун юртда турагъан кююнде акъча тёлеп де болажакъ. Гьали заправкаларда да, тюкенлерде де алгъан малынгны да карточка булан тёлеме боласан, айтагъаным, акъча юрютмейсен. Мен экономиканы янгы къайдалары яшавубузгъа толу кюйде гирмеген деп айтагъаным булан о толу кюйде яшавгъа гирмеген ва халкъны арасында, айрокъда уллу чагъындагъыланы арасында англатыв ишлер юрюлмей деме сюемен. Дагъы да мисал айтайым, алда аридеги адамынга акъча йиберме сюе бусанг, аманат кассалагъа барып гезигингни гёзлеп тура эдинг, гьали уьйден таба йибересен. Алда аманат кассаларда гезигингни гёзлеп сав гюн гете эди. Гьали бары да ишлер компьютер булан этиле ва шондагъы гезигинге талон алып гиресен. Бир тыгъыслыкъ ва бир эришив ёкъ.
Интернетден таба сатыв-алыв этип боласан. Эгер де сени сатма малынг бар буса, сен шону Интернетни къоллап, аз заманны ичинде сатасан. Ал заманларда буса шону учун базаргъа барма ва шайлы заман къатма тюше эди. Мен дагъы да айтаман, шо янгы къайдалар-технологиялар орта чагъындагъылагъа къуллукъ эте, уллулар буса шолардан къыйналып пайдалана. Бираз ал заманларда аянг чакъы телефон булан башгъа пачалыкъгъа сёйлеп болажакъ эди деп ким турады? Дагъы да артыгъын айтайым, сурат алып, гёрюп сёйлейгенни юз юхлагъанда бир тюшюнгде де гёрмей эдинг. Айтагъаным, экономиканы янгы къайдалары яшавгъа терен сингип геле.
– Озокъда, сиз айтагъангъа разимен, компьютерлени къоллап, аз адам булан кёп иш этилеген къайдалар алдан берли де бар, гьали дагъы да артгъан. Компьютерлер адам этип болмайгъан затланы эте ва адамны оюн яшавгъа чыгъара. Бара-бара не болар?
– Бара-бара оьсювюбюз дагъы да артыкъ болар. Компьютер адамны оьзюне байлай, тек кёп къуллукъну да кюте. Яшёрюмлер, шо янындан алгъанда, уллу чагъындагъылардан оьрде, олар янгылыкъланы тез ала ва пайдалы къоллай. Биз оьрде эсгерип гетген программада уллу чагъындагъылар шо къайданы уьйренсин учун имканлыкълар болдурмакъны ва кёмеклешдиривню гьакъында да айтылынгъан. Шо ишлер гьавайын этилежек. Шо пенсиягъа чыкъма турагъанлагъа да бек тарыкъ, оланы кёбюсю янгы технологиялар булан ишлеп, гьатта иш табып да болмай.
– Шону къоркъунчлу янлары да бар чы… Мисал этип айтсакъ, компьютерлени яхшы билеген ва ону яман ишлер учун къоллайгъанлар, «хакерлер», терс ишлер учун къоллап да бола чы…
– Олай къоркъунчлукъ бар, озокъда. Шо программада «гьакъыллы шагьар» деген бёлюк де бар. Шонда шагьардагъы бары да ишлер компьютерлешдириле, гьатта адамлагъа ярыкъ, иссилик, сув берив де, машинлени юрюшю де… Эгер де шогъар «тарыкъсыз ойлары» булангъылар сугъулса, шо «шагьарны» иши-яшаву токътала. Шону учун да, алимлер шолай «чапгъынлардан» къоруйгъан гючлю программалар ойлашма герек.
Гьар адамны гьакъындагъы маълуматланы да сакълайгъан программалар тарыкъ. Эгер де сен Интернетден таба, мисал учун, бир машинни гьакъында билме сююп яда бир мал алмакъ учун тамашалыкъ этип излесенг, Интернетден таба сагъа тюрлю-тюрлю фирмалардан артсыз-алсыз маълуматлар гелме башлай.
Бирдагъы янын да айтайым. «Цифровое телевидение» деп айтагъаны кёп бола, шону ишге гийиривю, мугькамлашдырыву нече керен артгъа теберилип тура, неге тюгюл де толу гьазирлик болуп битмеген.
– Олай буса, экономиканы янгы къайдаларын толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун да заман тарыкъ чы…
– Программада шолар бары да айтылынгъан. Биринчи даражасына 5 йыл гёрсетиле. 2024-нчю йыл болгъанча бары да маълуматлар жыйылып, шоланы къайсы пайдалы экени токъташдырылажакъ. Экинчи даражасы –2024-2026-нчы йылларда топлангъан маълуматланы бирлешдире ва пайдалы деп гёрсетилген технологиялар ишге салынма башлана. Уьчюнчю даражада буса, шогъар да 2026–2030-нчу йыллар гёрсетиле, тергелген технологияланы ишге салыв ва экинчи даражаны давам этив булан машгъул болма тюшежек.
Экономиканы янгы къайдаларына толу кюйде гёчюв, яшавубузну енгил этмек, ишлени пайдасын артдырмакъ, экономиканы оьр даражалагъа етишдирмек учун этиле. Дюньяда экономиканы янгы къайдаларына чыкъгъанланы айтса, шолар 3 бар: Норвегия, Швеция ва Швейцария. Шондан сонг гелегенлер – Америка, Англия, Дания, Финляндия, Сингапур, Къыбла Корея ва Гонконг.
Шо сыдырада Россия 39-нчу ерде, Китай, Индия, Малайзия ва Филиппина булан «хоншулукъда», буса да гележекге белгиленген борчлардан баш къачырма тюшмей.
Лакъырлашывну язгъан
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
СУРАТДА: Хасавюрт район администрациясыны экономика управлениесини ёлбашчысы Зугьра АЛИСОЛТАНОВА.
