Дагъыстан уьлкебиз аграр республика гьисапда танывлу. Бизде ишге гючю чатагъан тайпаланы 60 процентге ювугъу юрт хозяйствону ерли мердешли тармакъларында загьмат тёгюп, оьз мадарын болдурагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Айтмагъа сюегеним, «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген агьамиятлы проектни талапларын яшавгъа чыгъара туруп, артдагъы йылларда юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул тайпалар алгъа салынгъан борчларына жаваплы кюйде янашмаса бажарылмай.
Шону гьисапгъа алып, Къыбла Дагъыстанны Къаягент районунда да 2020-нчы йылгъа ерли хас юрт хозяйство программа къабул этилинген. Алда токътагъан агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатны ортакъчыларына пачалыкъ материал ва ругь якъдан иштагьландырывну шартларын яратып пайдаландырывгъа бергени де белгили.
Шолай ва оьзге тюрлю юрт хозяйство масъалалагъа байлавлу болуп бугюнлерде бизин мухбирибиз Къаягент районда болгъанда, ерли юрт хозяйство управлениени начальниги Бийболат Исмайылов булан лакъырлашыв юрютген. Тёбенде шо лакъырлашыв охувчуларыбызны тергевюне де бериле.
– Бийболат Камилович, алдагъы сынавугъуз сизге гьалиги заманда районну юрт хозяйство тармагъында тувулунгъан гьалгъа байлавлу толу гьасил чыгъарма ва бизге де шону аян этмеге имканлыкъ берегени шекликни тувдурмай. Мердешли тармакъланы оьсювю, натижалары сизин рази къалдырамы?
– Юзюмчюлюк бизин республикабызны экономикасын билгилейген аслу тармакъланы бири санала. Алдагъы йылларда да шолай болгъан. Мисал учун айтсакъ, гетген асруну 70-80-нчи йылларында 360-380 тон татли емиш къайтарылагъан гезиклер бола эди. Къаягент районда 10 минг гектардан 50-70 минг тон юзюм къайтарылып, ерли заводлагъа ва уьлкебизни промышленный шагьарларына йибериле эди. Савлай республикада буса юзюм борла шо заманларда 70 минг гектардан да къолай майданларда оьсдюрюлегени гьакъда айрыча эсгермеге сюемен.
Шолай хайырлы тармакъны къысматына 80-нчи йылланы экинчи яртысында нечик балагь къопгъаны яхшы эсибизде. Гьасили, гьали бизге он минглер булангъы гектарларда ёкълангъан юзюм бавланы янгыдан яшавгъа къайтармагъа рагьат тюгюл. Неге десегиз, юзюм борла толу тюшюм бергинчеге, алты-етти йыл къуллукъ этмесенг бажарылмай. Орнатмакъ ва къуллугъун кютмек учун хыйлы гюч, харж да тарыкъ болагъаны гьакъ. Оьзге тармакъланы гьакъында айтмайлы, юзюмчюлюкню алып къойсакъ да, гьалиги гьал ачыкъ болуп гёрюне. Бугюн райондагъы юзюмлюклени умуми майданы 4005 гектарны елеген. Гетген йыл тюшюм береген 3218 гектар
майдандан 30 минг тонгъа ювукъ тюшюм къайтарылды. Ондан алдагъы йылларда да шо даражадан кем болмагъан. Амма совет девюрдеги натижаланы къолда этмек учун дагъы да хыйлы гьаракат, харж тарыкъ.
– Шону учун юзюмлюклени майданларын генглешдиривню барышына байлавлу не айтмагъа бажарыла?
– Гёз алгъа тутулгъан кююнде, гьар йыл районда 250 гектаргъа юзюм борла орнатмагъа тарыкъ. Ювукъ арада юзюмлюклени умуми майданын 5000 гектаргъа етишдирмеге умут этилине.
– Яшавгъа чыгъарыламы?
– Мен уьстде де эсгерген кюйде, юзюм оьсдюрюв – кёп харжны, къуллукъну талап этеген тармакъ. Шо саялы да юзюм борлаланы нечик-мечик буса да тангламайлы, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы жураларын оьсдюрмеге ва орнатмагъа таклиф этилине. Ёгъесе, болдурулагъан продукцияны оьзюне токътайгъан багьалары гелимлерден артыкъ болажакъ.
– Юзюмню къайсы журалары оьсдюрюле?
– Технический журалары аслу майданланы елей. Столовый жураларын оьсдюрювге де артдагъы йылларда тергев артып тербей.
– Сакълавгъа салыв, ишлетив ва шолай да сатывгъа чыгъарыв юзюм оьсдюрювчюлеге хайыргъа токътаймы?
– Технический журалары Дербент, Избербаш ва шолай да Къызлар шагьарлардагъы заводларда ишлетилине. Столовый журалары Россияны гьар тюрлю регионларына йибериле ва шолай да ерли республика базарларда сатывгъа чыгъарыла.
– Багьалары?..
–Багьалары, умуми кюйде алгъанда, юзюм оьсдюрювчюлени толу кюйде рази къалдырмай. Шо гьакъда гьар йыл тюшюм къайтарывдан сонг республика оьлчевде юзюм оьсдюрювчюлени ёлугъувлары да оьтгериле. Шолай гезиклерде ва оьзге тюрлю ёлугъувларда, генгешлерде багьалагъа байлавлу башгъа-башгъа пикрулар-ойлар арагъа чыгъарыла. Мен шо масъаланы тюбюне толу кюйде тюшюнмегенмен. Тек оьзюмню пикрумну айтсам, юзюмню багьасы, ону татлилигин ва сан янын, тазалыгъын гьисапгъа алып токъташдырылмагъа тарыкъ. Муна шо айлана якъдагъы базарларда да, заводларда да аслу талап болуп токътайгъаны англашыла.
– Сан яны неден гьасил бола?
– Сан яны гьасил бола юзюмлюклеге-борлалагъа этилинеген къуллукъланы даражасындан ва оьзтёрече хас агротехника болжалларындан. Шону учун чёп отлардан тазалавну, шолагъа ва олай да зараллы жанлагъа, аврувлагъа къаршы агъулу химикатлар булан ишлетивню болжалларын билип, оьз заманында гечикдирмей оьтгермесе, тас этивлеге ёл берилегени гьакъ.
– Бийболат Камилович, сиз уьстде айтып гетдигиз, юзюм борла къуллукъну кёп сюеген кёп йыллыкъ оьсюмлюк деп. Шону учун юзюм оьсдюрювчюлеге харж етишеми? Эсги бавланы янгыртма, ярашдырма ва шолай да питомниклер болдурма аз харж тарыкъ болмай чы… Пачалыкъны янындан кёмеклешивге байлавлу не айтмагъа бажарыла?
– «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген агьамиятлы проектни оьлчевюнде пачалыкъны янындан ону оьсдюрювге кёмеклешивню шартлары токъташдырылгъан. Шону учун савлай районгъа оьтген йыл берилген 88 миллион манат харж да тийишли ёлу-ёругъуна гёре пайдаландырылды.
– Бир гектар юзюм бавну орнатып, тюшюм берив даражасына етишдирмеге де рагьат тюгюл. Шону учун пачалыкъны янындан некъадар кёмек этилине?
– Бир гектар ерге юзюм орнатмакъ учун пачалыкъны янындан 150 минг манат кёмек гёрсетилине. Къуллукъларын да гьисапгъа алгъанда, тюшюм берив даражасына етишдирмек учун 400 минг манатгъа ювукъ харж бериле…
– Кимлеге?
– Юзюм салагъанлагъа, борла оьсдюрегенлеге. Айырып айтсакъ, юрт хозяйство предприятиелеге ва шолай да айрыча иш гёреген сабанчы агьлюлеге (КФХ). Муна шо саялы да пачалыкъ кёмекни тёкмей-чачмай, иштагьландырывну шартларын бузмайлы къолламагъа ва есилерине етишдирмеге тюше.
– Къыставуллу авлакъ ишлени заманында тас этивлеге ёл берилмейми, мисал учун, тюшюмюн къайтарагъанда?
– Лап да жаваплы вакътиси, озокъда, тюшюм къайтарывну гюнлери гьисаплана. Шо заман тышдан адам гюч ва шолай да техника алып, дыгъарлашып ишлемесек, тас этивлени алдын алмагъа четим бола.
– Буссагьатгъы вакътиде юзюм оьсдюрювчюлени аслу гючлери не йимик ишлерде къуршала?
– Бугюнлерде юзюмлюклерде юзюм борлаланы зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун дарман себив ишлер оьтгериле, чёп отлагъа къаршы чаралар да оьз болжалларында яшавгъа чыгъарыла демеге ярай. Яшыл байлав, борлаланы тюбюнден, бутакъланы къолтукъларын, чыгъып гелеген артыкъ чумалларын тайдырывгъа да тергев бериле…
– Къаягент райондагъы ГУП-ланы къайсыларында юзюм оьсдюрювде натижалар гёрмекли бола?
– «Кировский», «Каспий» ГУП-ларда, «Янгы Викъри» деген кооперативде юзюм оьсдюрювчюлер борчларына бажарывлу кюйде янаша. Эсгерилген хозяйстволаны башын тутгъан Бурлият Гьажиева, Къурбан Гьабибов, Къурбан Жабрайылов бажарывлу ёлбашчылар, бай сынаву булангъы касбучулар гьисапда танывлу. Олар оьзгелеге де уьлгю болуп токътагъан.
Лакъырлашывну юрютген ва язып гьазирлеген Къ.Къараев.
