Шавхал къала тикген юрт

Янгыкъумукъ Буйнакск районда инг де артда къурулгъан юрт деме ярай. Огъар 40 йыл тюгюл болмай. Гьалиги ерине о 1976-нчы йыл Дагъыстанда болгъан уллу ер тербенивден сонг гёчюрюлген. Узун, тюз ва генг орамлары булан, янгы къайдада тизилген экени саялы болма да ярай, о тавтюп бойдагъы къумукъ юртланы арасында, гертиден де, арив ва яшама онгайлы деп айтса да янгылыш тюгюл. Юртну ортасы деп саналагъан уллу майданны айланасында орта школасы, жумамежити, маданият къаласы, участка больницасы, тюкенлери – гьариси оьзюню ерин табып токътагъандай гёрюне.

Ерли халкъ оьзюне Эсги Къумукъ деп айтагъан бырынгъы Капиркъумукъ юртну оьмюрюн ахтарсанг, кёп тезги заманлагъа гёчме тюше. Огъар 3 минг 750 йыл болагъанын токъташдырагъан далиллер бар. Олар юртну эсги къабурларында табылгъан. Ата юртуну тарихине ва ону бугюнгю яшавуна агьамият берип, оьзюню къошумун болдурмагъа гьаракат этип чалышагъан ерли муаллим Гьанипа Акаев англатагъан кюйде, бир къабурну ичинден чыкъгъан бир такътаны оьмюрюн токъташдыргъанда, алимлер шолай пикругъа гелген. Шо «тарихи экспонат» гьали Магьачкъала шагьардагъы республика музе­йинде сакълана.

Тарих ахтарывчу Гьанипа Акаев хабарлагъан кюйде, Капиркъумукъ, озокъда, о еринде о вакътилерден берли, уллу юрт болмагъан. Гьалигилер «Къала таш» деп айтагъан къатты къайыр тёбечик, бусурман дин гелгинчеге бизин халкъны адатлангъан мердеш (культовый обряд) юрютеген, сужда, ибадат этеген ери болгъан. Огъар «Камир» деп айтыла гелген. Бырынгъы къумукъ тилде «кам» – сигьру, «ир» таш деген маънада бола.

Ярдан гесилип этилгендей, ерден чы­гъып токътагъандай гёрюнеген, Къала ташны бийиклиги де, гьатта ону гёрюнюшю де айрыча бир сигьрусу барны англатадыр деген ойланы тувдура. Ону уьстюне минип къарамагъа да гьали кимге де бажарылмай. Тек минсенг, къаракъушдай ерден оьрде экенингни англайсан. Къаркъаранга башгъача бир гьислер геле.

Бырынгъы Капиркъумукъ юрт бирдагъы бир оьзтёречелик булан да тарихни бетлерине уллу гьарплар булан язылгъан. О да шо къайыр ташны уьстюнде Абдул-муслим шавхал къала тигип 28 йылны узагъында Дагъыстанны тавтюп боюнда оьзю сюйген кюйде бийлик юрютюп яшагъаны. Ол пача армиясыны генерал-лейтенанты деген чинге ерли гётерилген. 1860-нчы йыл гечингенде ол Капиркъумукъну къабурларына гёмюлген. Шавхалны къабуруну къырыйына олжасы Гигьили-бийке де ва экинчи къатыны Гюлдесте де гёмюлген.

Гьалиги Янгыкъумукъ – Буйнакск районда уллу юртланы бириси. Мунда гьайван-мал сакълама да, емиш терек, овощлар оьсдюрме де онгайлы. Айрокъда бу бойларда баъли терек арив оьсе. Емиши де тез бише. Алдагъы совхозу тозулгъан сонг топуракъ пайлары адамлагъа пайланды. Энни халкъ болгъан кюйде бавлардан пайдалана. Пайдаланагъаны да не болсун, язда баъли тереклерден чёплеген бираз гелими болса тюгюл, топуракъланы толу кюйде ишлетмеге гьалиги вакъти юртлу халкъны имканлыкълары аз. Техника тапма къыйын. Табылса да – багьа токътай. Тек сюегенлер къошулма болагъан кооператив бар. Ону герти аты – агрохолдинг «Легион».

Янгыкъумукъ юртну администрациясыны башчысы Абдурагьман Алхлаев англатагъан кюйде, юртда турагъанлар, нечик алай да, юрт хозяйство ишлер булан машгъул болуп, гьайван-мал сакълап, къуш оьсдюрюп, гиччирек усталыкъ ишлер юрютюп яшаса тюгюл, оьзге иш ёкъ.

Юртну къырыйында къурулгъан темир быргъылар этеген уллу завод да янгыкъумукълу 11 адамгъа тюгюл иш ерлер этмеге болмады. 50 адамгъа этежекбиз деген сёзлени де арты гелмей къалгъан. Производствосу осалгъа ошай.

Янгыкъумукъну ерли администрациясыны башчысы Абдурагьман Алхлаев бу ишде ишлейгени кёп бола. Ону 2007-нчи йылда халкъ сайлагъан эди. Шонча заман ишлейген адам хыйлы этилген ишлени гьакъында хабарлап бола. Тек ол оьзю аз сёзлю адам. Шону учун да лакъыр мени соравларыма гёре юрюле эди.

– Ерли бюджет нечик толтурула? Имканлыкълар бармы толу кюйде налог маяланы жыймагъа?

– Бизин оьз ихтиярыбызгъа къалагъан харж маялар – топуракъ налог, абзар-уьйге берилеген налог, – дей ол. – Тюкенлеге, оьзге тюрлю коммерция ишлеге тёленеген налоглар юртну ичинде къалмай. Шо налогланы гьар ким йылны ахырына ерли тёлемей турма да бола. Тек халкъ бизин англай, кёбюсю тёлеген. Олай аз харжлагъа да уллу ишлер этме бажарылмай къала.

Мунда гелегенде сиз де гёргенсиздир, Буйнакск–Магьачкъала ёлдан юртну ичине ерли асфальт сала турабыз. Ону харжы федеральный бюджетден таба геле. Юртланы арив этип онгарма деп гёрсетилген акъчадан бизге де пай тюшдю. Тилевюбюзню къабул этип, район администрация бизин юртну да шо сиягьгъа къошду.

Юрт ерлерде ерли администрацияны иши бек умпагьатлы ва халкъгъа пайдалы болмагъа герек буса да, оланы яшавгъа чыгъармакъ учун харж етишмейгенлик хыйлы четимликлер тувдура. Сиз де анг­лагъаныгъыз йимик, юртну ичиндеги тюкенлер, аш биширеген ерлер, оьзге далапчылыкъ иш юрютегенлени налог акъчалары да юртну ихтиярында къалмай буса, сувгъа да, топуракъ налоглагъа да берилеген акъча булан не этмеге бола? Сувгъа деп халкъдан жыйгъан акъчаны къолай пайы сув йиберегенлеге гете. Чиркей кёлден сув ала бусанг, акъча тёлемесенг болмай. Гьали гьавайын зат ёкъ. Шо саялы да халкъны кёмеги тарыкъ. Юртлуланы бир-бир ишлеге къол ялгъайгъаны администрациялар учун гёрмекли къуллукъ болуп токътай. Гьона, шолай бир къуллукъну гьакъында да ерли администрацияны башчысы булай эсгерди:

– Бизин Эсги Къумукъ юртубузда сув быргъылар эсгиленип, бек бузукъ болуп тура эди. Адамлар оьзлерден жыйып, харж булан кёмек этди. Быргъылар алдыкъ шо акъчагъа. Къазагъаны, салагъаны быргъыланы администрацияны харжына этилди. Баракалла билдирме сюемен шолагъа барысына да.

Янгыз мунда тюгюл, оьзге юртларда да ишлер шолай юрюле. Тёбенкъазанышлылар халкъны кёмеги булан артдагъы йылларда уллу спортзал этмеге бажарды, уллубийавуллулар юртундан уллу ёлгъа ерли асфальт салгъан, эсгикъумукълулар янгы сув линия тартгъан. Олай мисалланы кёп гелтирме бола. Бара-бара туруп, гьар-бир юртда да оьзлер оьзлени харжына ишлейген болса ярай. Неге тюгюл, мени эсиме гелеген кюйде, йыл сайын пачалыкъ ватандашларындан арек йылыша бара. Балики, етишмейдир. Айып этме де боламы?.. Экономика кризислер де къайсы ерингден хабайым экен деп къарап тура чы. Муна, Абдурагьман Алхлаев айтагъан кюйде, оланы бюджет маялары да артдагъы йыл 1 миллион манатгъа кемиген.

Мен Янгыкъумукъгъа гелгенде, юртну ортасы деп айтагъан майданны ягъасында бек арив этилген янгы эсделикни гёрдюм. Ону гьакъында ва оьзге тюрлю масъалаланы гьакъында да юртну башчысы Абдурагьман Алхлаев булай деди:

– Бизин юртда Уллу Ватан давгъа 6 авлетин йиберген ана болгъан. Давда къалгъанлагъа салынгъан эсделигибиз болса да, давдан сонггъу агьвалатларда игит кюйде оьлген юртлуларыбызны эсделиклерине багъышлап да айрыча шолай эсделикни этгенбиз.

Бир нече йыл алда Янгыкъумукъда участка больница да ачылды. Бинасы да алдагъы совхозну кантору эди. Биз де, юрт администрация, алда онда ерлешген эдик. Гьали маданият къаланы бинасына чыкъгъанбыз.

Ерли администрацияны башчысы Абдурагьман Алхлаев айтагъан бина арив къурулгъан маданият къаласы деп саналса да, ону залында адамлагъа олтуруп сагьнагъа къарама болардай олтурагъан ерлер ёкъ. Эсгиленген, бузулгъан. Къумукъ театр гелсе де, спектакль гёрсетип болмай. Район библиотека да шо бинада ерлешген. Район чебер школа да – шо бинада. Почта байлавлукъ бёлюгю де – шо бинада. Оланы ишине сёз ёкъ. Намусуна таянып ишлей. Тек бина тарлыкъ этедир. Ону мен эсгерегенимни де себеби, ерли администрацияны оьзюню айрыча бинасы болса, исбатлы гёрюнегенин айтма сюемен.

Кёбюсю къумукъ юртларда ерли администрацияланы айрыча биналары ёкъ. Барлары, юртланы мекенлигин гёрсетегендей, юртлулагъа да, гелген адамгъа да арив таъсир эте. Янгыкъумукъ юртгъа да шолай бина тарыкъдыр деп эсиме геле.

Озокъда, гьалиги вакъти юрт ерлерде яшама къыйын. Себеби де – шо, баягъы, ёкълукъ. Олай гьал янгыз бу юртда тюгюл, оьзге юртларда да шолай. Нечик болса да, мен ойлашагъан кюйде, юрт яшав – халкъгъа ювукъ. Юрт яшавгъа гьали шагьар яшавдан яман деп айтма болмай. Эркинлик бар. Оьзюнге иш тапма да тынч… Не этме герек, заманлар шолай.

 

Набиюлла МАГЬАММАТОВ.

СУРАТДА: юрт администрацияны башчысы А. Алхлаев.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля