Герти илмуну ёлу бир заманда да тынч болмагъан. Шо ёлда биринчи гьызны салагъанланы алдында буса аркъа-торкъалар, ойтанлар, къынгыр-чунгур ерлер айрокъда кёп ёлугъа. Шону учун буса ярай, Салав Магьамматсалигьовични де алдында кёп пуршавлукълар ёлукъду, тек ол къайпанмады, сабурлукъ-саламатлыкъ булан, гьатдан оздуруп йиберегенлер болса, гьакъ юрекден къазапланып, оьзюнюки тюз экенни исбат этди ва алдын огъар къаршы чыкъгъанланы кёбюсю огъар мюкюр болду.

Башлап эсгерейим Абдулгьюсейн Ибрагьимов-Къызларлы язгъан «Аманхор» деген романны ва ону аслу игити шаир Аманхорну. Шо романны къолъязмасы гечге таба белгили болду. Печатдан буса дагъы да геч чыгъарылды, шогъар тюрлю-тюрлю себеплер де болду. Мен ёрайгъан кюйде, гюнчюлюк де болмай къалмады: шо асар къумукъ адабиятны тарихине гийирилсе, Дагъыстанда чы нечик де, савлай Темиркъазыкъ Кавказда да биринчи роман къумукъларда язылгъан болуп чыгъа. Шогъар буса «кепи бюрюшегенлер» ёкъ тюгюл эди. Оланы бириси, къумукъ тюгюл уллу гьаким, «Аманхор» кёп гечде язылгъан роман болажакъ, ону илму ахтарывлагъа къуршамакъ тюз тюгюл деп, магъа туврадан да айтды. Тек мен шо пикруну якъламадым, бираз гечге таба Забит Акъавов ва мен Чагъаротарда «Аманхорну» Орта Азияда язылгъан къолъязма вариантын да тапдыкъ. Гьасан Оразаев, Малик Гьюсейнов ва башгъалар тапгъан материалларда С.М. Алиев бизин адабиятыбыз учун зор уллу агьамияты бар чебер асарны арагъа чыгъаргъаны мекенли кюрчюлеге асасланагъаны ачыкъдан исбат этилди.

Къумукъ адабиятны ва фольклорну тарихине Салав Алиев этген дагъы да уллу къошум – «Анжи-наме». Халкъ авуз яратывчулугъуна ва таварихлеге таянып, бу асарны кахулайлы (Амирхангентли) Къадир-Мурза 1780-нчи йылда язгъан. Халкъны авузунда шо асарны гьакъында айтыла болгъан буса да, печатдан ону ва огъар баянлыкъланы биринчилей Салав Магьамматсалигьович чыгъарды. Ол Магьаммат-Гьанипа Акаев булан бирче тизген «Инкъылапдан алдагъы къумукъ адабият» (1980-нчи йыл) деген хрестоматияда ва «Асрулар сезе гелген асил сёз» деген китабында «Анжи-намени» чыгъаргъан сонг шу асар генг кюйде белгили болду. Амма огъар да гечге таба бирев чыгъаргъан асар деп айтагъанлар болду.

Салав Магьамматсалигьович оьзю береген маълуматлар, сонг да Абдулкъадир Абдулатипов, Гьасан Оразаев, Камил Алиев, мен ва башгъалар береген баянлыкълар «Анжи-намени» Къадирмурза язгъанына шекленме ёл бермей. Сонг да, Салав Алиев гьали-гьалилерде «Ёлдаш» газетде чыгъаргъан «Дербентни ва жумла Дагъыстанны таварихи» деген Къадирмурзаны асары ол уллу тарихчи ва язывчу болгъанны гёрсете. Ол язгъан «Анжи-наме» буса – къайсы миллет де сукъланардай ажайып чебер ва маъналы асар.

Татарстанда, Тюркияда, оьзге уьлкелерде генг кюйде белгили болгъан зор пагьмулу шаир ва суфий Умму Камал (15 асру) бизин къумугъубуз болгъанны да биринчилей мекенли кюйде Салав Магьамматсалигьович арагъа чыгъарды.

Уьзбекистанда, Иранда Аликулихан Валаи Да­гъыстанлы (1712–1757 йй.) Таргъу шавхалланы тухумундан болгъан экенни гьакъында аз-маз язылса да, шо сав дюньягъа белгили зор уллу шаирни ва алимни атын Къумукъ элине мекенли къайтаргъанланы биринчиси де С.М.Алиев болду. Ол М-Гь.Акаев булан бирче тизип ва Бадрутдин Магьамматов редактор болуп, 2013-нчю йылда чыгъаргъан «Асрулар сезе гелген асил сёз» деген китабындагъы дагъы да кёп шаирлени де гёз алгъа тутсакъ, къумукъ адабиятны тарихи 1минг йылгъа ювукъ заманны узагъында бёлюнмей-уьзюлмей оьмюр сюргени гёрюне. Шону гёрсетмек де ругь батырлыкъ, нартлыкъ тюгюлмю?!

Салав Алиевни алимлик ёлун суратлайгъанда, ол Йырчы Къазакъны асарларын жыйывда, басмадан чыгъарывда, ахтарывда этген уллу ишни гьакъында айтмай къоймакъ да, озокъда, тюз болмас эди. Къазагъыбызны сюймейген бир къумукъ да ёкъдур деп эсиме геле. Тек Салав Алиев йимик жаны-къаны булан берилип, яшавуну кёп янын огъар багъышлап, ону алгъышлап айлангъанлар аздыр. Шаирни 150 йыллыгъына багъышлап, Салав Алиев ону асарларыны жыйым китабын чыгъарды, шо китапны алма сюеген адамлар гезик тутуп дегенлей, бас-басдырыкъ болуп тургъан эдилер. Шондан сонг да С. Алиев Къазакъны китапларын бир нече керен чыгъарды, шаирни яшав, яратывчулукъ ёлун ахтарып кёп язды, Къазакъны варислигин яхшы толумлашдырды.

Шаир Айбала Дадавну да арагъа Салав чыгъарды. Ол ким болгъан экенни мен Салав Магьамматсалигьовичден таба билдим – ол «биринчи къумукъ пролетар шаири» (С.Алиев) торкъалили Микайыл Магьамматов болгъан экен, ону яратывчулугъун генг кюйде арагъа чыгъаргъан, ахтаргъан алим де Салав Алиев болду.

С.М. Алиев къумукъ адабиятны ва фольклорну жыйывда, арагъа чыгъарывда, илму гёзден аянлашдырыв-баянлашдырывда этген къошумну бир макъалада толу кюйде суратлама, озокъда, бажарылмай. Ол, аз болсун, кёп болсун, ахтармагъан къумукъ язывчу ёкъ да ёкъдур деме ярай. Мен мунда дагъы да экевню эсгерип къояйым.

Тюрк халкъланы тарихин, маданиятын генг кюйде ахтарагъан, къумукъланы атын буса кёп уьлкелеге белгили этген алим, язывчу ва журналист Мурат Аджини юбилейин бизде генг кюйде оьтгергенликни сиптечиси ва аслу ёлбашчысы Салав Алиев болду.

Бираз алдын Нугьай Батырмурзаевни 150 йыллыгъына багъышланып, конференция оьтгерилди. Шону оьтгеривню сиптечиси де, аслу оьтгеривчюсю де С. Алиев болду ва чинкдеси – шо юбилей тархгъа ол Н. Батырмурзаевни чебер ва публицистика асарларын жыйып-топлап, «Дюнья биз не этсек тюзелир?» деген бек агьамиятлы китап гьазирледи ва шо китапны Рашит Гьаруновну къасты булан, О. Гьажиевни, М. Салаватованы, М. Ибрагьимовну, Ш. Дугъужевни, М. Исаевни, Г. Къонакъбиевни, Д. Боташевни, И. Ирисбиевни кёмеклиги булан Хасавюртда «Абусупиян» деген издательствосу чыгъарды.

Салав Алиев жамият чалышывчу гьисапда да Дагъыстанда танывлу адам. Эсиме геле 1990-нчы йыллар. Янгыртып къурув уллу шабагьатлыкълар берип къойма тура, халкъланы арасында да дослукъ, тенглик болур, кёп затлагъа эркинлик болур деп кёплер инана, чалыша. Шо умутланы кёбюсю яшавгъа чы нечик де чыкъмады, гьатта онгсуз, яман янына тартды. Арадан 20–30 йыллар оьтюп, гьали биз ону англайбыз, тек не агьвалатгъа да шо агьвалат болуп тургъан замандан да къарама тюше.

Халкъыбызгъа бакъгъан якъда болуп тургъан тюзсюзлюклеге юреги янагъан, къазабы оьрчюгенлер ругьланып, чалышма гиришди. Шо гьаракатны башын тутгъанланы арасында лап да гёрмеклиси С.М. Алиев эди. Ол шо ишге гиришгенге тамашалыкъ этегенлер де болду: филология илмуланы кандидаты, 15 йылгъа ювукъ заманны узагъында Дагъыстан пачалыкъ университетни адабият кафедрасыны заведующийи болуп ишлеп тургъан белгили алим, доцент, гележекде илмуланы доктору, профессор болмагъа да шексиз бажаражакъ адам – огъар не тарыкъ эди жамият чалышыв? Янгыз оьзюню оьз яшавун ойлашып: «Эки оьгюзюм аранда, не къайгъым бар боранда», – деп тургъан буса, Салавгъа юз керен тынч болар эди. Амма ол халкъыбызны ойлап, эр башы къаламалыкъда яхшы дегенлей, шо чалышывгъа гиришди. Пайдалы ишлер де аз этилмеди, халкъны милли эси уянды, сеси гючленди, къумукълагъа берилеген топуракъланы оьлчевю, налог беривю гёчюп гелгенленикилер йимик болсун учун абатлар алынды. Къумукъ гьаракатына «Тенглик» деген ат негьакъ тагъылмагъан эди. Эндирейни тёбен янында, Акъташ боюндагъы топуракъланы гелгинчилеге берме тура эдилер. Шо топуракълар эндирейлилеге берилди ва халкъыбызгъа пайдалы шолай башгъа ишлер этилди. Хумторкъали район янгыдан къурулду. Тарихи уллу тахгентибиз – Семендерни аты къоюлуп, Магьачкъаланы тюбюнде таргъулулар, кахулайлылар, албёрюгентлилер учун янгы юрт къурулду. Тек, не тамаша, гьали биревлер оланы унутупму, билмейлими, эсгермейлер, терсине тартып сёйлейлер. Къумукъ гьаракатны янгылышлары да болмай къалмады, оланы байракъгъа чанчма къарайгъанлар да бар. Шо «бир-биревлени» кёбюсю о жаваплы къыставуллу гюнлерде яда баш къачырып айлангъанлар, яда оьзлер-оьз­леге хонтурланып тургъанлар, яда гинниклери гьакимлик столлагъа ябушуп къалгъан йимиклер. Салав Алиев олагъа чул бермеди.

Салав Алиев гьали буссагьатда да халкъыбыз булан байлавлу макъалалар яза, илму-ахтарыв, излев ишлерин давам эте, бираз алдын ол магъа айтгъан кюйде, янгы къолъязма китап да тапгъан, ону уьстюнде ишлеп тура.

80 йыллыкъ бизин нартыбыз Салав Алиевге кавказлылагъа хас савлукъ, узакъ оьмюр ва илму ёлунда дагъы да кёп оьр­люклер ёрайбыз.

Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ,

профессор.

Салав Алиев оьзю айтгъан кюйде, къумукъ гьаракатгъа «Тенг­лик» деген ат негьакъ берилмеген. Ол о сёзню белгили инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаевни «Тенгликде биз халкъыбызгъа танг къурайыкъ» деген шиърусундан алгъан. Айрокъда Дагъыстанны шартларында, миллет арада тенглик болма тюше.

«Тенгликни» акъчасы булан Салав Алиев бай болду дейгенлер де бар. Олар Салав Магьамматсалигьовични яшав гьалын биле буса, олай сёйлемес эди деп эсиме геле. «Асрулар сезе гелген асил сёз» деген китапны экинчи яртысын ол чыгъарып болмайгъаны не замандыр. Уланыны къайынлары гелгенде, Кахулайда Салав Магьамматсалигьовични абзарына гирип, оланы бириси ону алаша, юрт уьйлерине яхшы къарап: «Биз чи Салав къалаларда яшайдыр деп тура эдик», – деп айтгъаны ону «байлыгъын» яхшы суратлай деп эсиме геле.

Халкъны кепегин де оьзюне яратмай, къайта башгъалагъа болагъан кёмегин оьзю де этип яшамагъан буса, ону оьзюн таныйгъанланы, жамиятны арасында абуру да болмас эди.

Къумукъну гьар намусун «Тенглик» ва ону башчысы Салав Алиев бойнуна алып турду. Милли жамият масъалаланы гётереген халкъ не ерге жыйылса, о халкъыбызны башында Салав Алиев ва «Тенгликни» членлери гёрюне эди. Шо саялы халкъ жамият къурум «Тенглик» чечип болмайгъан масъалаланы гётерип де башлады. Гётерилген масъалаланы бирисинден де баш къачырмай, гечеси-гюню булан чалышып тургъан жамият къурум ва ону башчысы Салав Магьамматсалигьович Алиев макътавгъа ла­йыкълы тюгюлмю дагъы?

А. ГЬАМЗАЕВ,

журналист.