Оьзденлик деген недир?

 

       – «Оьзденлик» деген сёз кёп къоллана буса да, шону толу маънасын билмейгенлер кёп. Сени янгы китабынгны бир бёлюгю оьзденликни ва оьзге жамият аралыкъланы ахтарывгъа багъышлангъан. Шо саялы сени пикрунг охувчулар учун агьамиятлы болажакъ эди.

    – «Оьзден» деген сёз таза къумукъ тилде «оьзюмнюкилерден» деген, орусча «свой» деген маънаны бере. Сёзню толу маънасын ачыкъ этмек учун синонимлери-маънадашлары, антонимлери-къаршыдашлары булан янаша салса, шону ич перделери гёрюнер. «Оьзден» деген сёзню 2000 йылдан алдан берлиги къаршыдашы – «къул». Л. Гумилёв деген уллу алим булайлыкъны къунлар Темиркъазыкъ Китайда турагъан замандан тапгъан. «Къул» деген сёз, Гумилёв айтагъангъа гёре, о девюрдеги къун тилде гелгинчи, къун тюгюл, оьзден-оьзюбюзнюки тюгюл деген маънада къоллана. Олай дегенде, ону къаршыдашы булан янаша къолласа, «оьзден – къул» «бизинки – ят» деген англавлар къы­йышывлу болажакъ. Бу «оьзден – къул» араплар оьз­леге «гьараб» деп, бары да арап тюгюллеге «ажам» дейгенде йимик. Бу пикруланы натижасы – «оьзден» деген сёз къумукъланы –къунланы миллетини оьзлер оьзлеге айтагъан аты.
    «Оьзден» деген сёз башлап – сав къумукъ миллетни аты. Демек, оьз халкъын сав дюньяны оьзге къумукъ тюгюл халкъларындан айырмакъ учун къоллана болгъан. Сонг халкъ топуракъда ишлеме башлагъанда, орта бир маънаны англатмагъа башлагъан. «Оьзден» деген сёзню чечив, англатыв, аслу гьалда тил ахтарыв илмуну масъаласы болгъан буса, оьзденликни жамиятдагъы ерин-ёругъун англатыв жамиятны ахтарагъан илму-социологияны масъаласыдыр.
     Оьзденлер, о замангъы халкъны гьисапгъа алыв (переписге) къарагъанда, къумукъ жамиятны 93 процентин тутагъаны да олар миллетни аслу оьзек пайы экенни англата. Оьзденлер уьч уллу агьамияты башгъа даражагъа бёлюне: тёре оьзденлер, орта оьзденлер, сай оьзденлер.

    – Шоланы гьарисини уьстюнде айрыча токъта­йыкъ. Тёре оьзденлер оьр даражалы оьзденлер экени айтылагъан кююнден де билине бугъай.

    – Тёре оьзденлер – топуракълы, маллы, биринчи даражалы наслудан гелеген, эки янында адамлары бар, загьмат булан машгъул тюгюл жамиятны бёлюгю. «Оздены – дворяне» деп орус маълуматларда бу тайпа оьзденлеге айтыла.
    Тёре оьзденлер де уьчге бёлюне:
    сала оьзденлер, уллу оьзденлер, къабакъ оьзденлер.
    Сала оьзденлер аслу гьалда асгер, дав касбулар булан машгъул болгъан, оланы даражасы наслудан-нас­лугъа варислик йимик бериле гелген, малы-байлыгъы, топурагъы-ери болгъан. Сала оьзденлер оьзлер загьмат булан машгъул болмагъан.
    Анасындан тувгъанлы олар асгер касбугъа уьйрене болгъан. Бырынгъы жамият, дав этмеге тюшгенде, бу тайпаны вакиллерин башчы этип сайлай болгъан. Дав битгенде буланы гьакимлиги де бите болгъан. Адам атгъа минип, эки якъ булан кёп гьаллашма башла­гъанда, давлар-тюртюшювлер кёп болмагъа башла­гъан. Салаланы жамиятны ичиндеги агьамияты, абуру, таъсири де кёп болмагъа, артмагъа башлагъан. Салалар башчылыкъгъа бегиген. Давну кёбюсю яны талавур экенге, булар бай да болгъан. Таъсири де артгъан, бай да болгъан, айланасында савутлангъан адам гючю де бар салаланы вакиллери гьакимликде даимликге олтурмагъа башлагъан сонг, гьакимликни оьз наслусуна бермеги де мердешленген. Муна болду гьап-гьазир феодал. Озокъда, бары да салалар феодаллар болуп къалмагъа кюй ёкъ – къумукъ жамиятны мал чыгъарыв гючлери, ончакъы «папайчыны» сакълап болмай. Оьрге чыкъгъанлары бийлер-беклер йимик болуп, оьзлени айры тухум гьисап этмеге башлагъан. Башы къызып гетгенлери биз пачаларбыз-хочаларбыз, гьатта Тенгирибиз-Худайыбыз дегенлери де болгъан.
    Бырынгъы девюрлерден берли салаланы миналы аслу ерлери Салатавда болгъан. Оьрде бегиген салалар ярлы болса, дёгерек оьзденге айлана. Сала оьзденлерден феодаллар чыкъгъан учун, буланы кастасы тозулмагъан, бийлени-беклени алып, артда да асгер къуллукъну кюте болгъанлар. Давлубаз бу дюньяда, питнечи девюрлерде булагъа иш гьар заманда да табыла болгъан.
    Гьали гелейик уллу оьзденлеге. Уллу оьзденлер жамиятдагъы даражасы булан сала оьзденлер булан бир тенг ерни тутгъан. Булар къумукъ элни экономика кюрчюсюнде токътагъанлар. Бийлер-шавхаллар булан бирче уллу оьзденлер оьзге пачалыкълагъа да бара, документлеге де къол сала, тарыкъ болгъанда, аманатлар да бере. Демек, экономика, политика, культура – буланы бойнунда. Олар илмулу ва маданиятлы ёлну тута.
    Къабакъ оьзденлени айтсакъ, булар бизин жамиятны ичиндеги таза дворянлар – аты да « двор» – «къабакъ» деген сёзден. Бу даражалы оьзденликни аты да, хаты да орус пачалыкъныкине ошаса да, биз булайлыкъны орусдан алмагъанбыз деп ойлашаман.
    Оьрде эсгерилген эки де оьзденлерден къабакъ оьзденни башгъалыгъы – ону бийлерден экономика якъдан айрычалыгъы. Ону бийлерден къабагъы да башгъа, тепсиси де башгъа, мажлиси де башгъа болгъан. Тенг­лешдирип айтсакъ, пачалыкъны ичиндеги пачалыкъ. Тек, мен гьисап этеген кюйде, къабакъ оьзденлер нечакъы бийлерден онгачалыкъда болса да, олар умуми гьукуматдан, бийликден тышгъари болмагъан.

    – Тёре оьзденлер ким болгъаны англашылды. Орта оьзденлени де шолай суратласагъыз яхшы болар эди.

    – Орта оьзденлер де уьчге бёлюне: дёгерек оьзденлер, орта оьзденлер, къара оьзденлер.
    Бу орта даражалы оьзденлени хабарын дёгерек оьзденлерден башлайыкъ. Орта оьзденлени алдагъылары деп биз дёгерек­лени гьисап этебиз. Себеби – булар халкъ арада да кёп болгъан, жамият ишлерде де кёп ортакъчылыкъ этген. «Дёгерек» деген сёз орус тилге «круглый» деп гёчюрюлсе де, огъар «окружающий» десе къыйышывлу. Булар кёбюсю гьалда бийлени, беклени, шавхалланы айланасын алып юрюген, оланы сакълав булан машгъул болгъан. Олагъа нёкерлер деп де айтыла. Нёкерлени де, дёгерек оьзденлени де борч­лары бир – бийни къорув, ону буйругъун гьазирине яшавгъа чыгъарыв болгъан. Булар полицияны ишин де кюте болгъан, бир-бирде жаллатны борчларын кютмеге тюшеген гезиклери де болгъан. Дёгерек оьзденлер Капиркъумукъда шавхал къаланы эки янында ерлешген уьйлерде яшай болгъанлар. Олардан къалгъанлардан къалгъанлар гьали де шонда яшай. Эки якъгъа уьйлер этип чыкъгъанлары болса да, оьзлер кимлер экенни бек биле болгъанлар. Дёгерек оьзденликге бийлер-шавхаллар гючлю, мазаллы, къоччакъ уланланы сайлап ала болгъан. Шавхалны сакълап къоймай, огъар ювукъда ерлешген дёгерек оьзденлер шавхалны къаласындагъыланы да сакълай болгъан. Уьстевюне, жоха болуп сыкъ ерлешген оьзлени агьлюлерин де сакълагъан. Сонг да, дёгерек оьзден шавхалны пурманындан чыкъса, аманат болуп шавхалны алдында ону агьлюсю болгъан.
    Орта оьзденлени баянына гелсек, олар, мени гьисабымда, санав якъдан бары да оьзденлерден кёп болгъан. Булар оьзлени даражасында къара оьзденлеге ювукъда. О саялы да буланы бири-бири булан булгъап къоймагъа бола. Орта оьзден къумукъ халкъны аркъа сюеги болгъан деме ярай. Загьмат тёгеген де, ашлыкъны болдурагъан да, бийлеге, шавхаллагъа ясакъны тёлейген де – олар. Дав-шав болуп гетсе, асгерни сыдыраларын толтурагъанлар да олар болгъан. Мадарлы, кёп адамлы уллу агьлюлер болгъан орта оьзденлер, олагъа аркъа таягъан къумукъ миллетни де кюрчюсю болгъан.
    Къара оьзденлер байлыкъ якъдан орталардан бираз тёбенде. Буланы «къаралыгъы», башгъа, абурсузлукъдан тюгюл. «Къара халкъ» орусчагъа «чёрный люд» деп гёчюрюлсе де, булар да – наслулу оьзденлер. Бийлеге къуллукъну да сюйсе этген, сюймесе, башгъа бийге гетген, ону да сюймесе, башыны онгайына юрюген. Къара оьзденлени оьзтёречелиги бийлер булан эришивге элте болгъан.
    Бу айтыла гетген оьзденлер барысы да эркин, оьзтёрече ихтиярлы адамлар болгъан. Топурагъы да болмаса, йырда айтылагъандай, эки оьгюзю де болмаса, бу оьзденлер экономика якъдан харлы бола, тек башыны эркинлигин тас этмей.
    «Ямавлу бусам – ярлыманмы?
    Ярлы бусам – харлыманмы?

    Харлы бусам – хорлуманмы?» – дейген адам къара оьзден болгъандыр. Янгызлыкъ да, ярлылыкъ да, савсузлукъ да, уьстевюне уьч пай дегенлей, уьюн Аллагь йыкъгъыр къартлыкъ да кимни арбасын тувартмагъан, тувартмажакъ?
    Гьали гелейик сай оьзденлеге. Бир нече наслулар къул, не де чагъар болуп, не де гелгинчи болуп къумукъ жамиятда яшагъан; тили де, дини де, къыръяты да къумукъгъа къайтып битген адамланы яхшыларын къумукълар оьзденликге де, жамиятгъа да къабул этмеге къачан башлагъанын мекенли билмеймен, тек геч башлагъаны белгили. Булай оьзденге чагъар оьзден дей болгъан. Зувап сюйгенде де адамлар къулларын тувра азат этип де къоя болгъан. Булагъа да айта азат оьзденлер деп. Сай оьзденлеге салам оьзденлер де гире болгъан, тек буланы не «саламлыгъы» болгъаны, не тетиги болгъаны мекенсиз. Тек «салам» аты болгъан сонг, онча макъталгъан халкъ болмагъа кюй ёкъ. Амма азатлыкъ берегенде, буланы еси хас документ этип бегете болгъан. Оьзденлени баш белгиси – хынжал да такъмагъа ихтияр бермеге герек. Белиндеги хынжал да – булагъа сюйген адам къол гётермеге ихтияры ёкълукъну белгиси.
    Булар – уьчюнчю даражалы оьзденлер, наслусуз, малдан эки оьгюзлю, арбалы, топурагъы ижарагъа алынгъан.
     Наслулу оьзденлер булагъа къошулмагъа алгъасамай, оьзлени де олагъа тенг гёрмей. Бир-бир жамиятларда буланы биринчи-экинчи наслуларына йылда бир керен юртну чавушу, тогъасын да къагъып: «Гьей паланча! Сен унутма сени аталарынг къуллар болгъанны!» – дей болгъан. Булар артыкъ оьктем болуп къалар деп къоркъа болмагъа ярай. Оьзденликге гиргенлиги булан булар жамиятны ортакъчысы да, ортакъны пайчысы да бола болгъандыр, миллетге де шолай гиргендир деп эсибизге геле.

    – Гьалиги заманда «оьзден» деген сёзню кёбюсю гезиклер хасиятны-къылыкъны суратлайгъанда къоллай. «Оьзденлик» деген сёзню шо маънасын нечик чечсе тюз болар?

    – Оьзден оьзюню айтгъан сёзюню еси, жаваплы болмагъа герек. Бугюн булай, тангала башгъалай – оьзденни иши тюгюл. «Къумачны байракъ этген – огъар синген къан! Топуракъны ватан этген – огъар берген жан!» – дей шаир. Бизге савгъатгъа берилген байракъ да ёкъ, гьавайын тюшген топуракъ да ёкъ, аталар къан-жан булан алгъанны негьакъ уьлешмеге ихтиярыбыз да ёкъ, эгер де герти оьзденлер бусакъ, биз саялы ишибизни этер де ёкъ.
    Оьзден оьзюню элинде болагъан бары да ишлерде жаваплы кюйде ортакъчы болмагъа герек. Гьалиги тил булан айтгъанда, ол ватандаш. Эл учун да, халкъ учун да жаваплы. Оьзденни пикрусу да, ою да – оьзюн­ден, гишини пикрусуна иелмей. Зулмуну тюбюндеги оьзденден оьзден боламы, ол зулмугъа къаршы ябушмай буса, ону къул хасият къанында, сюегинде буса?..
    Эгер адам оьзю зулмучу буса, ондан да оьзден боламы? Эсибизге геле, биз аталардан къалгъан асил къылыкъланы уятмагъа сюе бусакъ, «оьзденни къылавузун» – (Кодекс оздена) язмагъа, гьакълашып яратмагъа герек, ону да халкъгъа генг кюйде яймагъа тийишли.

Автор: Рашит Гьарунов.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля