ОЛАЙ БИЗДЕ НЕЧЕ-НЕЧЕ СЁЗ БАРДЫР

Къумукъ тилде, оьзге халкъларда йимик, сёзлени маънасын, тувулунувун, гелишин англатагъан, ачыкъ этеген сёзлюк тизилип, басмадан чыгъып, гьали де амалгъа гелип битмейгени – миллетибизни бар-барлыгъын азман этеген себеплени бириси. Жумлалар тизмейли, гьарисин алып, ахтарып къарасанг, гетген яшав-турушубузну бары да къатлавларын – загьматда, маданиятда, агьлю аралыкъларда – тарих китаплардан къалышмайлы аян этип бере.

Умуми калималаны къоюп, бир мисал гелтирейи­м. Тогъатартмакъ деген сёзню маънасын кёбюгюз билесиздир. Аслу гьалда шону биз бир-бири булан ярышгъа чыкъгъан кочапланы гьакъында язагъанда къоллайбыз.

Тогъа, сёзлюкде берилеген маънасына гёре, белбавну безейген, ону къысагъан бир алат. Тогъа­дан тутуп яда белбавундан тутуп тартмакъ – тюрк халкъланы батырларыны арасында гючюн-къуватын сынайгъан лап бырынгъы ярышланы бириси. Мисал учун, Анасув оьзенни ягъаларында археологлар тапгъан тогъагъа беш минг йылдан да артыкъ бола. Шо тогъада бир-бирини беллеринден де тутуп ябушагъан кочапланы сураты да бар.

Бырынгъы тюрклер уланларын гиччиден берли тулпарны ерлеме, окъ атма ва тогъатартма уьйрете болгъан. Яшланы уьйретеген аталыкълары да болгъан. Гьали биз олагъа тренерлер дейбиз.

Эжелден гелеген тогъатартывдан къалгъан бирдагъы бир мердеш бар. Авул авулгъа яда черив черивге дав майданда ёлукъгъанда, дав-уруш башлагъанча гьар якъдан бирер батыр бетге-бет чыгъып ябуша болгъан. Уьст болгъан якъны, баягъы, ругьуна ругь къошула. Бир-бирде къаршы турув, уллу къанлар тёгюлмей, батырланы ябушуву булан да токъталып къала болгъан.

Тюрклер булан асрулар бою янаша яшагъан славян къавумлар да, хоншуларындан уьлгю алып, тогъатартыв ярышланы оьзлерде де оьтгерме башлагъан. Орус тилде буссагьат да тюрк кушак (маънасы-белбав) деген сёз сакълангъан.

Тюрк тогъатартывда уьст болмакъ учун къолланагъан къайдалар гечге таба Япониядагъы сумогъа, дзюдогъа, Бразилиядагъы жиу-житсугъа, Россиядагъы самбогъа, Кавказдагъы тутушуп ябушувгъа гёчген .

Биз унутсакъ да, оьзге тюрк халкълар бугюн де шо ярышланы оьтгере. Татарланы бир сабантою да, башкъыртланы бир акатою да кюрешсиз-тогъа­тартывсуз болмай. Шо ярышлар лап да кёп халкъ къарайгъан, байрамны оьзеги деме ярай. Башкъыртлар адатлы кюрешден къайры, эр эниш деген атны уьстюндеги тогъатартывну да юрютелер. Кюрешмек деген сёз къумукъ тилни бир-бир диалектлеринде гьали де къоллана.

Оьзге тюрк халкъланы айтсакъ, чувашларда ва уьзбеклерде тогъатартывгъа  къураш дей, къазахларда ва алтайларда–курес, азербайжанларда ва тюрклерде–гюлеш, къарачайларда ва балкъарларда– тутуш, якъу­тларда–хапсагъай. Гьар йыл кюрешден Россияны, дюньяны кубоклары ва чемпионатлары оьтгериле. Бу йыл Ашхабатда болгъан дюньяны чемпионатында 33 пачалыкъдан гелген кочаплар гюч сынадылар. Кёп ареклеге чыкъмайлы, ювукъдан алсакъ да, муна эки ай алда Грозныйда Темиркъазыкъ Кавказ халкъланы маданиятыны ва милли ярышларыны фес­тивалы болду. Ярышланы арасында тогъатартыв да бар эди. Гьасиликалам, унутулгъан бырынгъы тюрк ярышлар гюн сайын дюньягъа яйылып тура. Бизге де, оьзге халкъланы арасында оьзтёречелигибизни гёрсетмек учун, эжелги ярышларыбызны, гюч сынав къайдаларыбызны янгыртмакъ парз эди.

Жамын чыгъарып айтгъанда, къарагъыз чы,  биргине-бир тогъатартмакъ деген сёз, нечакъы калималаны тувдурду, айрыча илму-ахтарыв асар язардай себеплер берди. Олай бизде нече-нече  сёз бардыр.

Алав АЛИЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля