– Артдагъы эки йыл ярымны ичинде Къарамангъа байлавлу 4-5 сама комиссия  къурулуп тура.Тек шоланы этген ишини натижалары гёрюнмей. Чорт байлангъан тююн йимик чечилмесдей масъала тюгюл чю. Неге иш  чаналай? Сиз нечик ойлашасыз, Вагьит агъав?

 

– Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы жамаатлары Къарамангъа гелип ер тутуп олтургъанда , гьакимият биз салагъан талаплагъа къулакъасагъанны орнуна, ярым йылны ичинде «артыбызда токътагъан гючлени» ахтара эди. Сайки, буланы бу бойлагъа чыкъгъаны тегин тюгюл, гьакъылы етишмес эди, ким буса да кисдирип салгъан. Шо заманларда мен Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны Председатели Магьамматсолтан Магьамматов булан ёлукъгъанда айта эдим: «Магьамматсолтан Байболатович, бизин 15 депутатыбыз бар. Оланы бирисине сама Къарамангъа гелме ярамаймы? Гелме, билме сюймей буса, къуругъуз комиссияны. Шо комиссия да бизин ёкъ «одаманларыбызны» ахтармасын, биз гётереген масъалалар дурусму, тюгюлмю–шону токъташдырсын. Биз, Москвагъа, Европагъа кантгъа чапма сюймейбиз. Биз барыбыз да дагъыс­танлыларбыз, масъала да Дагъыстанны ичинде чечилме герек».

Тюзю, комиссия къурулду, тек гёземеликге йимик къурулгъан эди. Жыйын деп адамшавлу жыйынлары да болмай эди. Комиссияны ишине, ачыкъдан этмесе де, тюпден таба,  яшыртгъын чатакъ салма къарайгъанлар аз тюгюл эди. Бир-бир пачалыкъ идаралар оьзлеге берилген тапшурувланы оьзтёрече кюте эди. Масала, Росимуществону Дагъыс­тандагъы бёлюгюне Къарамандагъы ерлени гьисапгъа алыгъыз дегенде, олар денгизни ягъасы булан 100 гектар топуракъны да елеп, законсуз кюйде къалалар къургъанланы къоюп, биз къуршагъан бош авлакъланы язып чыкъдылар. Ондан сонг къурулгъан комиссияланы да иши тюзелмеди.

 

– Сизге: « Къараманны къоюп башгъа ерлеге чыгъыгъыз», – деп этилген таклифлер болдуму?

 

– Дагъыстанны Гьукуматыны ва агъач­лыкъ комитетини  вакиллери гелип, Бабаюртгъа барагъан ёлну сол билегинде, Солакъгъа етишгенче, бизге бош ерлени гёрсетди. Сайки, шундан 110 гектар ерни сизге берме разибиз деди. Алда бу топуракъларда ногъай юртлар орунлашгъан болгъан, къабурлары да сакълангъан. Солакъ посёлокда тура­гъан халкъ гьали де оьлюлерин шонда гёмелер. Биз билеген кюйде, ногъай жамиятлар бу бойлардагъы эсги юртларын янгыртма сюе. Гьали, нете, сиз бизин биревлерден айырып, башгъалагъа  кисдирип салма къастыгъыз бармы? Давгъа тюшейикми? Ёкъ, биз шолай алыш-беришге рази тюгюлбюз, дедик.

Ерлер гёрсетме сюе бусагъыз, гьона, Семендерни де, Первомайскини де арасындагъы Албёрюгентни бир замангъы колхозуну  топуракълары бар. Шондан беригиз, дейбиз. Гьали оланы айланасында уллу къалмагъаллар-эришивлер юрюлюп тура. Менмен есиси деп нечелер чыгъып геле. Шо саялы сюймейбиз башыгъызны къалмагъалгъа сукъмагъа. Биз сизге башгъа ерден табарбыз,  деп ёлгъа тюшдюлер. Сонг эшитебиз Торкъали бойлардан гёрсетелер деп. Тек биз олагъа айрыча тутуп айтдыкъ: «Къайдан берсегиз де аларбыз, амма Къарамандан чыкъмажакъбыз», – деп.

 

– Артда къурулгъан, оьзюне вице-премьер Рамазан Жаппаров башчылыкъ этеген комиссия булангъы аралыкъларыгъыз неге уьзюлдю?

 

– Комиссия къурулгъан сонг,  бизин Рамазан Жаппарович булан ёлугъувубуз  болду. Ол башчылыкъ этеген комиссияны аты Маслагьат этив ва ярашывлукъ комиссия эди. Биз бирев булан да эришмегенбиз, давгъа да чыкъмагъанбыз, республикагъа ва ону ёлбашчыларына да къаршылыкъ билдирмейбиз. Шо саялы  бизин ярашывлукъ масъалалагъа къарайгъан комиссиягъа къошмакъны онча дурус гёрмейбиз деген эдик. Эгер де янгыз Къарамангъа байлавлу  комиссия къурма бажарылмай буса, бизин масъалабызгъа оьзге масъалалар  булан бирче, бир гюн къарамайлы, айрыча  жыйын этмекни тиледим.

Чакъырды бизин бир гюн шо комиссияны жыйынына. Жыйынны барышына къарагъанда, олар биз гелгенче оьз арасында Къараманны гьакъында  лакъыр этгендир, бизге де не айтажа­гъын  ва не къарар чыгъаражагъын да алданокъ белгилегендир деген ой тувду. Шо баягъы, халкъ депутатланы1993-нчю йылдагъы III съездин эсге алдылар. Сайкимасала, депутатланы бир тавушдан къабул этген къарарына гёре, Къарамандагъы топуракълар Авух район­дан гёчюрюлеген  лаклагъа берилген. Жыйында  ортакъчылыкъ этеген Паша Телякъавов  чыдап болмай сёз алды: « Мен шо съездде ортакъчылыкъ этген депутатланы бириси эдим. Сиз не сёйлейсиз. Шолай къарар шонда къабул этилмеди», – деди ол. Тек огъар тынг­лайгъан адам болмады.

 Бизин яныбыздан Залимхан Валиев гьаманда йимик маъналы ва таъсирли кюйде сёйледи. Ол бугюнге ерли Къарамандагъы топуракъланы айланасында болуп турагъан пакарсызлыкъланы гьакъында хабарлады. Шо калималар кёплени кепине гелмеди. Залимхан айтагъангъа рази болмай, Росимуществону республика бёлюгюню о замангъы башчысы: «Эки йыл алъякъдагъы затланы айтып не этесен. О заман башгъа адамлар эди шо ишлени юрютеген»,– деп, ону сёзюн  бёлме къарады. Залимхан папкасындан алданокъ гьазирлеген кагъызны чыгъарып огъар гёрсете. «Шунда язылгъангъа инанса, палан гюн паланчагъа шунчакъы ер сатылгъан Къараманда. Кагъызны тюбюне салынгъан сизин къолугъуз тюгюлмю, мюгьюр де сизин къурумнуки чи?» –деди. Шондан сонг Залимхангъа гючлю сёз топлар атылма башлады. Жыйындан сонг шу комиссия бизин масъалабызны бир заманда да чечмежек деген ойгъа гелдик ва ону булангъы аралыкъларыбызны токътатдыкъ.

 

– Пачалыкъ комиссиядан къайры, Таргъу, Кахулай ва Албёрюгент юртланы социал-экономика масъалаларын чечивге байлавлу шагьар комиссия да бар. Ону иши гьакъда не айтма боласыз?

 

– Буссагьат комиссияны не председатели, не ону заместители ёкъ. Биринчи гюнлерден тутуп, комиссиягъа Магьачкъала шагьар администрацияны башчысыны заместители Дагьир Абдурагьманов  башчылыкъ эте эди. Ол гетген жума оьзюню кабинетинде чакъырылгъанланы арасында болгъан эришивлер саялы, арза да берип, ишинден тайгъан. Мен де бар эдим шо жыйында. Нече де эрши иш болду. Ондан сонг Дагьир булан ёлукъгъанда мен огъар бизден гечип къоймакъны тиледим. Таргъугъа атылгъан топлар Адил Янгыюртгъа гелип тийди деймен.( Адил Янгыюрт Д.Абдурагьмановну оьсген юрту-А.А.) «Сизин бир айыбыгъызда ёкъ,–деди ол.–Масъалагъыз чечилсе, мени къайдан къуваласа да къайырмайман».

Дагьирни комиссиядагъы  заместители болуп тургъан Магьамматэмин Гьажиев буса,   барыгъыз да билеген кюйде, Къаягент районну башчысы этилип белгиленген. Гьакъ юрекден айтгъанда, мен оланы экисини де этген ишине рази къалдым, баракалламны да билдирдим. Гьали  комиссияны иши не болар- билегеним ёкъ.

 

– Ноябр айны 17-синде сизин Дагъыстанны премьер-министри Абдусамат Гьамитов булан ёлугъувугъуз оьтгерилди. Не гьакъда лакъыр болду?

 

– Мени, Залимхан Валиевни ва Магьамматамин Магьамматовну Гьукуматны Председателини янына Магьамматэмин Гьажиев алып баргъан эди.Алдындагъы гюн Албёрюгентде уьч де юртну вакиллери жыйылып оьтгерилген мажлисни гьакъында хабарладыкъ. Дагъыстанны Башчысыны уьч де юртгъа байлавлу берген тапшурувларыны бириси де яшавгъа чыгъарылмагъаны саялы, жамият бек къазапланагъанын айтдыкъ.

Белгили кюйде, Рамазан Абдулатиповну июль айны 1-нде къол салгъан къарары бар. Шо къарарда Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы социал-экономика масъалаларын чечивге байлавлу гьар тюрлю министерликлеге, къурумлагъа берилген тапшурувлары да язылгъан. Лап ахырынчысы, август айны 20-сына кютюлюп, гьазир таклифлер Дагъыстанны Башчысыны столунда болма герек эди. Арадан эки айдан да къолай заман гетген, тек бир зат да этилмеген. Къазапланмай боламы?

Абдусамат Мустапаевич оьз янындан къарарда эсгерилген бары да жаваплы къуллукъчуларына  къатты буварывлар этилгенин айтды ва бир жуманы ичинде масъала чечилежек деп бизин инандырды. Ёлугъувну ахырында премьер-министр, сорайгъанда йимик:  « Сиз хабарын чыгъармасагъыз да мен гьис этемен– сиз шо ерден гетме сюймейсиз ва башгъа ерге чыкъмагъа рази болмажакъсыз?!»– деди. Биз де айтдыкъ: «Къарамандагъы  топуракъланы орнуна башгъа ер беребиз деп айта бусагъыз, рази тюгюлбюз».

 

– Москва не дей, Вагьит агъав? Шо баягъы, « гёзьяшлагъа инанмайгъан» кюйдеми?

 

– Биз язгъан кагъызланы эби-баву ёкъ. Бирисин чи Москвагъа барып Россияны Президентини приёмныйында олтурагъан жаваплы къуллукъчуну къолуна тутдуруп гелгенбиз. РФ-ни Президентини Администрациясы да арзаларыбызны республиканы Башчысыны ва Гьукуматыны  Администрациясына бакъдыра. Олар да шоссагьат жавап гьазирлеп, гери къайтаралар. Артдагъы гезик Путинни приёмныйына беш керен сама телефондан сёйледик. Бешинчи керен: «Сизин  арзагъызгъа къаралгъан. Къумукълар гётереген масъалалар чечилген. Олагъа Семендерде, Янгы Таргъуда ва Янгы Кахулайда ерлер берилген»,– деп гесип къойду.

 

– Лакъырыбызны ахырында, Вагьит агъав, хатиригиз къалмаса, бир «инче» сорав берер эдим. Сизге, уллу болгъан адамгъа, гьар тюрлю пачалыкъ къуллукъларда ишлеген абурлу тамазагъа, уьйде парахат тахтамекде янтайып турагъанны орнуна кабинетден кабинетге, авлакъдан авлакъгъа, бир жыйындан чыгъып башгъасына чабып айланма негер тарыкъдыр?

 

– Къарамангъа яшлар чыкъгъанын мен юртда лап артдагъылардан билгенмендир. Газетден охуп англадым. Шоссагьат, бары да ишимни къоюп, Къарамангъа алгъасадым. Жыйылгъан халкъ «бокъурай», гьалеклене. Бириси Ленинни атындагъы майдангъа чыгъа­йыкъ деп чакъыра, башгъасы шону да аз гёрюп, Москвагъа барайыкъ, Къызыл майданда чатырлар къурайыкъ деп къычыра. Шулай мюгьлетлерде къызгъан башланы сувутуп болардай аз-кёп буса да сынаву бар эсли адамлар бек тарыкъ бола. Сынавдан къайры, оьзюню ойларына, пикрусуна инандырып да бажарма герек.

Булар чы мени юртлуларым, къанкъардашларым. Ягъада туруп боламанмы?! Шондан берли гьей-гьей деп тураман. Озокъда, мен айтгъан гьар сёз олар учун Къуран калима тюгюл. Тынгласа да, бир-бир гезиклерде оьз­лер тюз гёрегенин этелер. Мен, масала, ачлыкъ билдиривге бек къаршы эдим.Тек биревню де гючден токътатма ихтияры ёкъ. Мен оланы яхшы англайман ва  мунда жыйылагъан уланлар ругьдан тюшмегей эди деген ойдаман.

Жагьиллер эки йылдан артыкъ къош ятывну негьакъ йибермеген. Аллагьны кёмеги булан сыйлы межит къурулгъан, бир мингден де артыкъ терек орнатылгъан. Муна артдагъы къаттыгюн де  булкъа этилди, янгы емиш тереклер орнатылды. Аллагь буюрса, биз ашамасакъ да, шоланы емишлерин балаларыбызны балалары ашар. Лап аслу зат–оьсюп гелеген наслу мунда оьзлени ватандаш ихтиярларын якълама уьйренелер, чыныгъалар. Таргъу район янгыртылып, Къараманда  янгы къумукъ юрт къурулуп башласа, мен парахат болар эдим.

 

–Аллагь онгарсын ишигизни. Адилли муратларыгъызгъа етишме насип болсун.

 

–Аллагь рази болсун.

 

Лакъырлашывну юрютген

А. АЛИЕВ.