Ятгъан ташны тюбюне сув акъмай


Пятница, 18.05.2018г. - "ЁЛДАШ".


Бизин тавлар элибиздеги топуракъны къытлыгъы булан байлавлу минг йыллыкъ масъаланы артдагъы 60-70 йылны ичинде Дагъыстанны башчылары тюз бойланы гьисабына чече гелген. Бир заманлар гертиден де рагьмулу иш деп башлангъан гьаракат, ахырда мердешли къайдаларындан, кюрчю муратларындан тайышып, башдан-баракълыкъгъа ва ачыкъдан талавургъа айлангъан. Республиканы экономикасын айынмасдай терс ёллагъа салгъан, тюз бойлардагъы миналы халкъланы яшавунда уллу четимликлер ва онгайсызлыкълар тувдургъан.

90-нчы йыллардан тутуп, къумукъ жамият къурумлар топуракъны айланасында республиканы гьакимияты булан «тогъатартывлар» юрюте, гьар тюрлю къаршылыкъ билдирив чараларда, мажлислерде даим шо масъаланы гётере. Тек гьалиге ерли халкъны сесине къулакъасагъанлар болмагъан. Къумукъланы гьарасат къувуну «тону майлыланы» бийик къалаларыны къангалы къапуларына ерли етишмеген.

Гьали Дагъыстанда гъакимият алышынып, респуб­ликагъа бир ерли тайпа-тухум булан да байлавлугъу ёкъ   адамлар башчылыкъ эте. Демек, топуракъ масъаланы янгыдан арагъа чыгъармакъны уллу агьамияты ва маънасы бар. Шону гьисапгъа алып, оьтген талатгюн, май айны 15-нде, бизин белгили алимлерибизни, жамият чалышывчуларыбызны Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители, мюлк ва топуракъ аралыкъланы министри Екатерина Толстикова булан ёлугъуву болгъан. Ачыкъ этип айтгъанда, ёлугъувда биология илмуланы доктору, профессор Залибек Залибеков, экономика илмуланы доктору, профессор Расул Къадиев, Къумукъ халкъны тамазаларыны советини председатели, экономика илмуланы кандидаты Абсалютдюн Мурзаев, экономика илмуланы доктору, профессор Алкълыч Алкълычев ортакъчылыкъ этген. Биз агьвалат «сувугъунча» дегенлей, шо агьамиятлы ёлугъувну ортакъчыларына бир нече соравлар берме оравлу гёрдюк. Алданокъ эсгерип къояйыкъ, янгыз А. Алкъылычев булан байлавлукъ тутма имканлыкъ болмады. Тюпде охувчуланы шо лакъырлашыв булан таныш этебиз.


Топуракъсыз Ватан болмай


– Ёлугъувну сиптечиси ким болду? Алдагъы сынавлардан алып   айтсакъ, сиз нечакъы да белгили ва абурлу адамлар болсагъыз да, министрни уьстюне барып, ол сизин гьазиринде къабул этер дегенге инанма къыйын эди.



А.Мурзаев: – Гьазир ашгъа бисмилла деген кюй болмады. Чарадагъы хамур йимик хыйлы заман гёпюрюп, етишип тургъан масъала. Республиканы алдагъы ёлбашчысы топуракъ масъаланы не ёрукъда чечме белсенген кююн мен айтмасам да яхшы билесен. Ол закон якъдан да, шариат якъдан да гьыздан чыгъып, оьзге халкъланы ихтиярларын да гьисапгъа алмай, къысасгъа салып, умуми «ювургъанны» даим оьзюню миллетине багъып тартма къаст эте эди. Жамият къаршылыкъ билдирмеген болгъан буса, терс муратларына етишмей де къалмас эди.



Дагъыстанны Башчысы этилип В.Васильев белгиленгенде, биз огъар Тамазаланы советини атындан чакъырыв кагъыз яздыкъ. Шо мекенли кюйде айтгъанда, гетген йылны декабр айыны 4-ю эди. Чакъырывда янгыз топуракъ масъаланы гётердик. Ёлдашланы янындан тил, маданият, кадр масъалаланы да къошма тарыкъ деген таклифлер де болду. Тек биз бир затны яхшы анг­лама герекбиз. Топуракъсыз Ватан болмай. Ватансыз буса не тилингни, не маданиятынгны, не адатларынгны сакълама бажарылмайгъаны гьакъ герти. Шо саялы инг алдын анадаш топуракъны гьайын этме тарыкъ. Шо – оьзек масъала.



Чакъырывубуз гюзде ел тюшюрген япыракъдай бир министерликден башгъасына учуп турду. Оланы янашыву менден гетсин, есине етмесин деген кюй эди. Ахырда алай нечик де кагъызыбыз янгы премьер-министр А.Здуновну къолуна тюшдю. О да бизин оьзюню заместители Е.Толстиковагъа къабул этмекни ва биз гётереген масъаланы арагъа салып ойлашмакъны тапшурду. Тюзюн айтгъанда, шу аралыкъларда албёрюгентлилени ва тёбенкъазанышлыланы миналы топуракълары саялы къаршылыкъ билдирив гьаракаты башланмагъан болгъан буса, ёлугъув дагъы да артгъа тартылмакъ бар эди. Гьакиген, ачыгъан дертлери ташып, жамият хозгъалгъанда бизин гьазир ёлугъувгъа чакъырды.



– Министр сизин нечик къабул этди? Масъаланы не янларына ону айрыча тергевюн бакъдырдыгъыз?



Р.Къадиев: – Биз ёлугъувгъа баргъанча бир гюн алда жыйылгъан эдик. Бир-бирибизни такрарламас учун, ким не айтажагъын алданокъ белгиледик. Мени гьисабымда, биз къутгъаргъан бир зат да къалмады. Лакъырны ахырында Е.Толстикова айтгъан сёзлер де кёп затны англата. Ол: «Мен гёчювюл гьайванчылыкъ тармакъдагъы гьал бузукъ экенин англай эдим. Тек шонча да бетер деп турмай эдим», – деди.



А.Мурзаев: – Биз министрге сёз булан айтгъандан къайры, хыйлы кагъызланы, документлени гёрсетдик. Шоланы арасындан ону Дагъыстанны Гьисап палатасы 2014-нчю йылда гёчювюл гьайванчылыкъ топуракълагъа байлавлу гьазирлеген справкасы айрокъда тергевюн тартдыдыр деп эсиме геле. Ондагъы мисаллар, санавлар шо тармакъдагъы бары да бузукълукъну ачыкъдан суратлай. Дагъысын айтмагъанда, 615 минг гектар ерге ижара дыгъарлар байланмагъан. Демек, шо ерлерден бюджетге налоглар гьисапда бир кепек де гелмей. Дыгъар­лары барлар да бир гектаргъа йылда орта гьисапда 11 манат тёлей. Оланы яннавурунда турагъан миналы халкъ шо бир гектар саялы 300 манатдан артыкъ тёлей. Неге шолай экенин бирев де англатып болмай. 11 манат да бир зат да тюгюл. Гектаргъа гьатта йылда 70 кепек тёлейгенлери де бар.



Яда бирдагъы герти гьалны суратлайгъан бир мисал. Пирмагьамматов деген бир адам 2013-нчю йылны февраль айында гьар тюрлю ялгъан-гьилла булан къотан ерлерден 911 гектар ерни ижарагъа алгъан. Тергевлерден сонг белгили болгъан кюйде, янгы еси шо топуракъланы 180 гектарын оьзю къоллай, къалгъанын, ихтияры болмаса да, гьакъгъа башгъалагъа ижарагъа бере. Ону да айтмайман. Шо ерлерде аз заманны ичинде 30 уллу яшавлукъ уьйлер къурулуп битген. Бираздан ону да юрт этебиз деп чыгъажакъ чы.


Ерли районланы ихтиярына къайтарма тюше



– Мал сиривлер заманы гелгенде тавлагъа гёчюрюлмей йыл бою тюзлюк бойларда сакълана. Натижада топуракъланы дагьниси кемий. Ёлугъувда шо гьакъда лакъыр болдуму?



З.Залибеков: – Алда, совет девюрлени заманында, къотанларда ерли отлавлукъланы имканлыкъларын, герти гьалын яхшы билеген касбучулар ишлей эди. Гьали олай бажарывлу касбучулар ёкъ. Къотанлардагъы буссагьатгъы мал сакълавчулар мундагъы топуракъланы сырларын билмей. Топуракъ дыгъыжарсыз болуп барагъанын эс этмей. Ишлер тап шулай бузукъ кюйде узатылып турса, 10-15 йылдан бу бойларда мал сакъламакъны бир маънасы да къалмажакъ. Бара-бара оьсюмлюклер ёкъ болуп, авлакълар къайырчакълагъа дёнме башлажакъ. Биз, алимлер, топуракъланы къорувну хас программасын къургъаныкъ нечакъы заман бола. Тек шону яшавгъа чыгъармакъ учун пачалыкъ гьали де акъча гёрсетип болмай. Е.Толстикова шо программа булан оьзю таныш болма сюегенин айтды.


– Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында тувулунгъан гьалны тюзелтмек учун не йимик так­лифлер бердигиз?



А.Мурзаев: – Озокъда, биз Гьукуматны, ону министр­лерини алдына гёчювюл гьайванчылыкъгъа байлавлу политиканы да, экономиканы да, миллет аралыкъланы да бузагъан законланы гери уругъуз деп масъаланы салма болмайбыз. Законланы къабул этеген де, гери урагъан да – ерли парламент. Тек Гьукумат этип болагъан затлар да бар. Мисал учун, бары да ижарагъа берилген къотан топуракъланы миналы район админист­рацияланы ихтиярына къайтарма бола. Шону биз талап этебиз. Ондан къайры, ижарачылар оьзге ватандашлар йимик толу кюйде гьар гектарына 300 манат тёлеме борчлу. Ондан къайры, субсиядиялар, къошум гьакълар, оьзге юз тюрлю енгилликлер башгъалагъа этилмей буса, оларда да болма тюшмей. Шо заман биз къарарбыз, масала, Гуниб район янгыз Хумторкъали районда ижарада 40 минг гектар топуракъны сакълама сюерми экен?



Р.Къадиев: – Артдагъы йылларда къотанларда болуп тургъан пакарсызлыкъланы гёргенде тюг-тюгюнг эретура. Я шонча да сутур, гьайсыз болма ярамай чы. Мен бизин лакъырдан сонг министрден: «Бу масъалагъа прокуратура, ахтарыв управление ва оьзге хас къурумлар къуршалмаса ярамай», – деген сёзлени бек эшитме гьасирет эдим. Тек эшитмедим.


Бизинки бары да якъдан тюз


– Къотанларда 199 янгы юрт къурулгъан деп гьисап этиле. Сизин гьисабыгъызда, шолар булан не этмеге герек?



А.Мурзаев: – Къотан топуракълар миналы районлагъа къайтарылгъан сонг, шоланы тав районланы ихтиярында къоймакъны яныбыз. Ерли юрт жамиятлар да шо ойну якълай.


– Гележекден не къаравуллайсыз? Негер умут этесиз?



Р.Къадиев: – Шу гьаракатыбыз токътап къалса, бир зат да бажарылмажакъ. Халкъны, жамиятны янындан бир зор талпынывну, ругьлу гьаракатны къаравуллайман.



З.Залибеков: – Эгер де бизин айрокъда темиркъазыкъ бойлардагъы районларыбыз, гьакимлерден башлап, загьматчылагъа ерли биригип, сыкълашып иш гёрсе, Аллагь буюрса, бир тюрлю яхшы натижалагъа да етишилмей къалмас.



А.Мурзаев: – Ятгъан ташны тюбюне сув акъмай дей. Бизинки дюнья ва ахырат янындан тюз. Гьайт дегенде, вайт деп чыгъагъан, гертини тартынмай гесип айтып болагъан уланларыбыз аз тюгюл экенин билемен. Элини дертлерин юрегине ювукъ алып айланса, чечилмей къалар йимик бир масъала да ёкъ.


– Гьюрметли тамазалар, бизин соравларыбызгъа жавап берме заман тапгъаныгъыз учун баракалла. Газетибизни бары да охувчуларыны атындан сизин сыйлы Рамазан ай булан къутлайман. Эсен-аман болугъуз!



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля