Тевфик ЗЕНГИН: «Къумукъ тамурларымны унутмайман»


Артдагъы вакътилерде, бизин насибибизге, дюньяда яшайгъан тюрк халкъланы бир-бири булан сыкълашдырывгъа, оланы тарихине, тилине, арагъа чыгъып белгили болгъан гёрмекли вакиллерини чалышывуна, бир-бири булангъы аралыкъланы беклешдиривге мекенли кюйде агьамият берилип геле. Шону булан бирге, кёп асрулар алъякъда оьзлени тувуп оьсген ерлерин къоюп, йыракъ Тюркия элинде яшав къуруп оьмюр сюрген къумукъланы варислери де, юрек тартып, къан тартып дегенлей, етти атасыны къабурлары къалгъан Дагъыстандагъы юртлагъа гелип, къумукъланы яшаву-турушу булан ювукъдан таныш болуп, къурдашлыкъ, дослукъ аралыкълар да болдуруп, къатнап юрюмеге башлагъан.



Алдагъы гюнлерде магъа да «Абусупиян» деген басмахананы ёлбашчысы Рашит Гьарунов ва Эндирейдеги эки номерли орта школаны директору Муратбек Айдемиров танытып, Тюркиядан гелген къумукъ миллетли Тевфик Зенгин булан ёлукъмагъа имканлыкъ болду. Яшырып да не этейим, оьзю булан къол алып, саламлашмагъа башлагъанда, мен бир де гёзлемеген кюйде, ол къумукъча тап-таза, ана тилин бек билебиз дейген бизин бир-бир якълылардан да яхшы сёйлеп, тамашагъа къалдыргъандан къайры да, гьакъ юрекден сююндюрме де сююндюрдю. Къонакъланы кёбюнден посагъасы ашалгъан Алимпаша Салаватовну атындагъы Къумукъ-музыкалы драма театрны режиссёру Осман Ибрагьимовну уьюнде ёлугъуп, Тевфик Зенгин булан этген лакъырлашывумну «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне де беремен.


 

– Гьюрметли Тевфик бей, бизин танышлыкъгъа мен бек шатман. Лакъырлашывну лап башында бизин газетни охувчуларына сиз оьзюгюзню танытып сёйлегенни сюер эдим.



– Мен – Тюркиядагъы къумукъларданман. Бугюнлерде Анкара шагьарда яшасам да, ата-бабаларым Дагъыстандан чыкъгъан. Мени етти атамны маканы къумукъланы тахюрту болуп гелген бырынгъы Эндирей болгъан. Мен 57 яшымдаман. Кёп йылланы боюнда Тюркияны дав-денгиз флотунда къуллукъ этип, пенсиягъа чыкъгъан сонг, гьали оьзюм кёпден берли яшавгъа чы­къармагъа умутлу ишлени кютмеге заманым да бар, имканлыкъларым да артгъан деп айтмагъа боламан. Бугюнлерде юрютеген ишим туврадан-тувра асгер къуллукъ булан байлавлу болмаса да, бош да турмайман. Буссагьатгъы вакътиде чыгъарылагъан малланы ва гьар тюрлю алатланы, имаратланы гьалиги талаплагъа жавап береген кюйде тыш гёрюнюшюн, дейгеним, дизайнын яхшылашдырывну уьс­тюнде ишлейген компанияланы бирисинде чалышаман. Шону булан бирге, ­оьзюм кёпден умут этеген йимик, къумукъланы халкъ авуз яратывчулугъун, мердешли адатларын, маданиятын, адабиятын, инчесаниятын тюрк дюньясында арагъа чы­гъармакъ, белгили этмек учун къолумдан гелеген гьаракатны да болдуруп тураман. Интернет байлавлукъдан пайдаланып, охумагъа иштагьлылагъа къумукъ тилде чыкъгъан китапланы латин алифбагъа гёчюрюп йиберемен. Къумукъланы тарихин, маданиятын, мердешли адатларын ва тилин сакълавгъа ва оьсдюрювге байлавлу иш юрютеген айры-айры алимлер, журналистлер, шаирлер ва маданиятны, олай да инчесаниятны гёрмекли вакиллери булан байлавлукъ юрютемен. Къумукъ тамурларымны унутмайман.


– Сиз Дагъыстангъа гелегенигиз, мен билеген кюйде, биринчилей тюгюл. Сизин гезикли сапарыгъызны аслу мурады недир?



– Тюз айтасан, Мен Дагъыстангъа экинчилей гелгенмен. Менден де алда къурдашым Гьилми чакъырылып гелгенде эндирейли Муратбек булан таныш болгъаны магъа да етти атамны ватаны болгъан элге гелмеге ёл ачды деп айтмагъа боламан. Дагъыстангъа бу гезик де этген сапарымны аслу мурады оьзюмню тухум тамурларымны ахтармакъ, бу якъда къалгъан тухум къардашларымны тапмакъ болуп токътай. Озокъда, мурадым шону булан битип де къалмай. Дагъыстанда яшайгъан къумукъланы яшаву-турушу, маданият, адабият, оьзге ругь варислиги гьакъындагъы маълуматланы Тюркияда яшайгъанлагъа етишдирмеге де умутлуман. Бир уьлкеден башгъа уьлкени дазусундан чыгъагъанда тарыкъ болагъан кагъызланы гьазир этивде бир-бир гьукумат идаралар немкъорай янашып тургъангъа гёре оьзюм гёз алгъа тутгъан болжалдан артда гелсем де, бугюнлерде къумукъ къурдашланы арасында экениме бек шатман.


–Дагъыстанда сизин нечик къаршылады, не ерлерде болдугъуз, бизин элибизни нечик гёресиз?



Дагъыстан – бек гёзел эл. Биз бугюнлерде Эндирей юртгъа къонакъ тюшюп, Хасаювюрт шагьарда болдукъ. Шагьарны ичинден гезедик. Биз бу шагьарны бек ушатдыкъ. Биз къайда болсакъ да, адамлар исси къаршылай. Гьар гезик Дагъыстангъа гелгенде, мунда яшайгъан къумукъланы иссилигин, халкъымны бирлигин гьис этемен. Асруланы теренинден ата-бабаларымны сеси къулагъыма чалынагъандай эркин тыныш аламан.   


– Тевфик бей, оьзюгюзню тухум-тайпагъызны айтгъанда, сизин ата-бабаларыгъыз Эндирей юртдан Тюркиягъа гёчюп къачан гетгени мекенли кюйде белгилими? Ата-бабаларыгъызны гьа­къында не айтмагъа боласыз? Аталарыгъызны нечесини атын билесиз?



– Шу берген соравунг учун баракалла. Мени ата-бабаларым Тюркиягъа бир башлап кёп йылланы узагъында Имам Шамилни ёлбашчылыгъы булан пача Россиягъа къаршы юрюлген давлардан сонг гёчюп гетген. Бирлери буса Тюркиягъа инкъылапны алдында1905-1906 йылларда гелген.



Дагъыстанда оьз заманында юрюлген адамланы гьисапгъа алып язылгъан тептерлерден табылгъан маълуматлар исбат этегени йимик, мени уллатам Казым болгъан. Ол къатынын да, яшларын да, анасын да алып, Тюркиягъа гёчюп гетген. Ону атасыны аты да – Жанбек. Жанбекни атасыны аты да – Къази.



Белгили экени йимик, Жанбекни уьч уланы болгъан. Ол уланларына Хасавюртдагъы Алимолланы къызларын алгъан. Алимолланы къатыныны аты да Жаминат болгъан. Жанбекни уллу уланы Хизир, къатынын да алып, биринчи гетегенлер булан Тюркиягъа гёчген. Ону иниси буса шо девюрде атасына къарамакъ учун Хасавюртда къалгъан. Заман оьтюп, олар да Тюркиягъа гёчюп гелгенми яда Дагъыс­танда къалгъанмы айтмагъа болмайман. Мени тухум-тайпамны гьакъында гьалиге шу къадар билемен.


– Бугюнлерде Тюркияда яшайгъан къумукълар кёпмю? Оланы яшав шартлары нечикдир?



– Дагъыстанда ва Тюркия элинде яшайгъан къумукъланы яшав турушунда, уьйлеринде, ашларында айтардай башгъалыкъ билинмей.   Тюркияда таза къумукъ 13 юрт бар. Къумукълар башгъа миллетлер булан ортакъ юрт тутуп яшайгъан юртланы санаву буса 20-дан да артыкъ. Шо юртларда яшайгъан эсли наслуну вакиллери оьзлени ана тилин, халкъыны мердешли адатларын сакъламакъны гьаракатын болдура. Тек торайып гелеген яш наслу халкъыны ругь байлыкъларына тийишли даражада тергев берип битмей. Тюркия – уллу пачалыкъ. Шагьарларда ерлешген, олай да юртларда иш ёкъгъа гёре, не де охумагъа гетген къумукълар шоларда тас болуп да, дейгеним, ерли халкъгъа дёнюп къалалар.



– Сизин агьлюде къумукъча сёйленеми, не де бир-бирев булан тюрк тилде къатнаймысыз?



– Бизин агьлюдегилер бир-бири булан, озокъда, къумукъ тилде сёйлей. Мен оьзюм, къатыным, буссагьатгъы вакътиде гьар тюрлю пачалыкъ идараларда чалышагъан эки де къызым уьйде ана тилде къатнайбыз. Бизин торунланы бешиси де къумукъча яхшы биле. Бизге гиевлерибиз къошулгъанда буса, сюйсек де, сюймесек де, тюрк тилге гёчмеге яда къумукъча юрюлеген лакъырны маънасын тюрк тилге таржума этмеге тюше. Неге тюгюл, мени гиевлерим–тюрклер.  


–Тюркияда яшайгъан къумукълар, сизин уьлкени оьзге ватандашлары дагъыстанлы къумукъланы тарихи, адабияты, маданияты гьакъда некъадар биле?



– Дагъыстанда яшайгъан къумукъланы гьакъында Тюркия элинде аз биле. Умму Камал уллу къумукъ шаир болгъанын билегенлер бар.



Савлай тюрк дюньясына белгили ва терен билимли, къумукъ тилни де яхшы билеген алими Четин Пекажар 20 йыллар алъякъда басмадан чыгъаргъан китап­лар болса тюгюл, къумукъланы гьакъында узакъ заман китаплар чыкъмай турду. Белгили экени йимик, Четин Пекажар Дагъыс­танда къонакълыкъда болуп, къумукъ юртланы айлангъан, къумукъ тилни масъа­лаларыны уьс­тюнде мундагъы алимлер булан бирче генгешип къарагъан, тилни уьстюнде яхшы ишлеген. Къумукъ тилге ва адабиятгъа багъышлангъан китапланы чы­гъарды. Гьaли-гьaлилерде де Магьаммат Аваби Акъташлыны «Дербент-наме» деген таварих китабы Тюркияда басмадан чыкъды. Шо таварих гьалиги тюрк тилге айландырылып берилген Шо китaпдa бырынгъы зaмaнлaрдaгъы Хaзaр тюрк пaчaлыгъы вa къумукълaны гьaкъындa aгьaмиятлы мaълумaтлар бaр. Китапда Тюркия элинде яшайгъан къумукълагъа оьз тарихин билмеге, башгъалагъа да бизин миллетни гьакъында маълумат алмагъа кёмек этежегине инанаман.


– Бизин халкъны Тюрк дюньясында белгили этмек учун, олай да Дагъыс­танда ва Тюркияда яшайгъан къумукъланы арасындагъы байлавлукъланы беклешдирмек учун дагъы да не йимик чаралар белгилене?



– Буссагьатгъы вакътиде, барыбыз да билегенибиз йимик, тюрк халкъланы маданиятын, адабиятын савлай дюньягъа малим этивде халкъара ТЮРКСОЙ къуруму иш гёре, миллетлени арасындагъы байлавлукъланы сыкълашдырмагъа кёп гьаракат болдура. Эсгерилген шо къурум оьтгереген кёп тюрлю гьаракатлар бизин къумукъ халкъны да бирлешдирежекге инанаман. Булай айтагъаным себепсиз де тюгюл. ТЮРКСОЙ юрютеген гезикли гьаракатларыны бирисинде мен «Ёлдашны» баш редактору Камил бей, олай да Къумукъ пачалыкъ музыкалы драма театрыны директору Скандарбек бей, шо театрны режиссёру Осман бей, къумукъ шаир Супиянат-ханым булан таныш болдум. Олар барысы да, гертилей де, къумукъланы атын оьр этмеге чалышалар. Гележекде олар къумукъланы адабиятын, маданиятын бютюн Тюрк дюньясына малим этивге бакъдырылгъан гьаракатын дагъы да артдыража­гъына шекленмеймен. Шондан къайры да, Дагъыстанда белгили алим Абдулгьаким Гьажиев онгарып, Рашит бей басмадан чыгъарагъан къумукъ халкъ авуз яратывчулугъу топлангъан китапланы Тюркияда чыгъармагъа гёз алгъа тутула. Осман бей къумукъланы мердешли адатларын малим этеген пьесаны язажакъ. Дагъыстанда да, Тюркияда да салынмагъа имканлы шо пьесада къумукъ той аслу ерни тутажакъ. Империят-ханым да ювукъ вакътини ичинде къумукъ-тюрк къысгъа сёзлюгюн басмагъа гьазир этежек. Шолай аста-аста Дагъыстанда ва Тюркияда яшайгъан къумукъланы сыкълашдырывгъа бакъдырылгъан гьаракатны баргъан сайын артдыражакъбыз. Алгъасагъан сув денгизге етмей деп айтыла чы. Къумукълагъа сыкълашмакъ учун буса бизин арабызда гелив-гетив болмагъа тарыкъ. Къардашлыкъ, къурдашлыкъ аралыкъланы, татывлукъну янгыз ёлугъувлар беклешдирежек.


– Шолай болгъан сонг гележекде Дагъыстангъа дагъы да гелмеге сиз хыял этесиздир?..



– Озокъда. Заман азгъа гёре, Дагъыс­тангъа бу гезик этген сапарым къысгъа болжаллы болса да, бек сыралы болду. Кёп янгылыкъланы, билдим, янгы адамлар булан таныш болдум. Дагъыстангъа къайтып-къайтып сапар этме, къумукълар булан гележекде де къурдашлыкъ юрютме къастым бар.


– Тевфик бей, бизин лакъырлашывну ахырында «Ёлдаш» газетге, Да­гъыстанда яшайгъан къумукълагъа не ёрамагъа сюесиз?



– «Ёлдаш» газетни бетлеринде къумукъ тилни оьсювюне, тюрк халкъланы бай тарихин аян этивге багъышлангъан макъалалар айрыча ерни тутагъанны билемен. Мунда ишлейгенлеге барысына да уьстюнлюклер ёрайман. Тюрк дюньясыны денгизинде гиччи къайыкъдай чалкъынып турагъан къумукъ тилибиз бизин беклешдиреген кёпюр болсун. Шону пайдасы да шу болсун: маданиятны, адабиятны гьакъында бир-биревге хабар берип турайыкъ. Бизин миллетни сыкълашдыражакъ проектлени, программаны ортагъа салып ойлашып, шоланы бирлешип яшавгъа чыгъармагъа къарайыкъ. Азны кёп этейик… Бары да къумукълагъа эсенлик ва аманлыкъ ёрайман.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля