– Низамны болдурма тарыкъ, низамсызлыкъ оьзлюгюнден де бола деп негьакъ айтылмагъан, – деп башлады бизин булангъы лакъырлашывун Артур Русланович. – Тек не этерсен, артдагъы йылларда айланабызны тазалыгъына байлавлу низамны болдурув юрекни рази къалдырмай. Ав бар уьйден аврув таймас деген уллуланы айтывуна бойсынып, биз яшайгъан ва­ ишлейген ерлерибизде тазалыкъны болдурмасакъ, савлугъубузну аманлыгъына къоркъунч­лукъ тувулунагъаны гьакъда да унутмагъа ярамайгъаны гьакъ.

– Сизин пикругъуз булан рази болмай къалма бажарылмай. Районугъуздагъы юртларда яшайгъанлар уллу десек де, гиччи десек де, тазалыкъны ва башгъа тюрлю онгайлыкъланы болдурувгъа нечик янаша?

– Гиччиден яш бола, яшдан баш бола. Айтмагъа сюегеним, тазалыкъны, низамны тарбиясы дейик, гьар айрыча агьлюде оьзтёрече башланадыр. Гьар-бир агьлюден тутуп да, яшны жамиятны ва пачалыкъны пайдасына бойсынагъан ёлгъа бакъдырмагъа тюше. Шо ишден ясли бавларда, школадан тышда оьтгерилеген чараларда, жамиятны ичинде деген кюйде баш къачырмагъа тюшмей. Тюзюн айтсам, мен оьзюм шо масъаланы яшавгъа чыгъарылывуна, район оьлчевюнде дей бусанг, толу кюйде рази тюгюлмен. Узун сёзню къысгъасы, экология гьалны камиллешдиривде бар да имканлыкълар толу кюйде пайдаландырылмайгъаны ойлашдыра…

– Шону гьисапгъа алып, оьзюнг башчылыкъ этеген комиссияны депутатлары борч­ларына янашагъаны гьакъда не айтмагъа бажарыла?

– Бизин районну гьар юртундан район жыйынгъа 2-3 депутат сайлангъан. Уьс­тевюне, гьар юртда дагъы да 7-9 депутат къуршала. Айта­гъаным, шоланы гьарисини сайлавчулардан алгъан борч­лары – тапшурувлары бола. Бола­гъаны белгили, тек олар нечик яшавгъа чыгъарылагъаны башгъа масъаладыр. Районну депутатларына йимик, юрт оьлчевде сайлангъанларына да яшавлукъ масъалаланы ёрукълашдырыв агьамиятлы. Ерли экономика оьсмей туруп, яшавлукъ масъалаланы чечмеге четим болагъанын да гьисапгъа алмай къойма ярамай. Тазалыкъны, онгайлыкъланы болдурулуву да экономиканы оьсювюнден гьасил бола. Адамлардан ва къурумлардан жыйылагъан налоглар нечик тёленегени низамгъа салынмай туруп, умуми низамны, айлана якъны аманлыгъын болдурма четим. Шону учун экономиканы яшыртгъын тармагъын ачыкъгъа чыгъармакъ учун чаралар гёрмеге герек. Тюзюн айтсакъ, артдагъы вакътиде шогъар байлавлу чаралар да гёрюлмей тюгюл, экономиканы яшыртгъын тармагъын аянлашдырывну чаралары налог жыйывланы бир къадар къолайлашдырма имканлыкълар ярата. Шолай имканлыкълардан пайдаланып, харжланы юрт яшавда тазалыкъны ва онгайлыкъланы болдурувгъа бакъдырыв булан да дазуланмагъа тюшмей. Гьар адамны, авул-хоншуну янашыву да тазалыкъны низамыны таъсирине тюшмеге муштарлы болсун учун уьлгю гёрсетмеге герек.

– Ким?..

– Мен, сен, ол. Мисал учун айтсам, мен яшайгъан орамда шо якъдан оьзюм уьлгю гёрсетемен. Натижада, хоншу хоншугъа къарап, къабакъ алда, абзарда плиткалар тутула, тереклер, уьлкюлер де оьсдюрюле… Шолайлыкъда, бизин алдыбыздан, гьар авулдан низам да башланма тюше. Амма гьалиге ерли айланабыздагъы тазалыкъгъа байлавлу толу низам етишмей.

– Адамлар абзарындан чыгъарыла­гъан насланы якъ-якъгъа чачмай, жыйып ташласын учун не йимик чаралар гёрюле. Транспорт булан таъмин этилеми?

– Этиле. Шону учун ра­йонну гьар юртундан орам-орамгъа тюшюп, эртен-ахшам насны, къалды-къулдуланы жыйып алып гетеген техника пайдаландырыла.

– Къалды-къулдулар, чёп къайда ташлана, шону учун юртларда хас чёплюклер бармы?

– Савлай Дагъыстанда йимик. Хас ерлер токъташдырылмагъаны саялы, юрт ягъа­да башалман кюйде амалгъа гелген чёплюклерден къалды-къулдулар, наслар якъ-якъгъа чачыла­гъаны авлакъланы заралландыра.

– Шону алдын алмакъ учун юрт администрацияларда бо­луп уллу-гиччи булан дегенлей, англатыв ишлени юрютювге нечик янашасан?

– Мен район жыйынгъа Гьажидада юртдан сайлангъанман. Депутат борчларымны яшавгъа чыгъармакъ учун Шавхалянгыюртда, Алмалыда ва оьзгелеринде болмагъа тюше…

– Артдагъы гезикде къайсы юртда болгъансан, натижасы гьакъда не айтмагъа бажарыла?

– Уьчгентде болгъанда ерли орта школагъа гирип муаллимлер, охувчу яшлар, школаны директору Написат Камаловна булан ёлугъуп, экология тарбиягъа ва тазалыкъны болдурувну масъаласына байлавлу гьакълашма тюшдю. Ер сайлама, сув сайла деп бизин ата-бабаларыбыз негьакъ айтмагъан. Шо сынавдан дарс алмагъа тюше. Тек не этерсен, бизин районда юртлагъа, къоллавчулагъа, авлакълагъа толу кюйде сув етишмей. Сув болмаса гёнгюл алмай гюл-терек деген кюйде, сув етишмейген ерде айлана якъны аманлыгъын, тазалыгъын сакълама четим бола. Эсигиздеми, Рамазан Абдулатипов да о заман Дагъыс­танны Башчысы гьисапда гетген йылларда тазалыкъны низамына тергевюн Уьчгентден башлагъаны?

– Эсимде!

– Муна шо заман уьчгентлилер де сувну къытлыгъы гьакъда кант этгенде, оьр гьакимлер юртлуланы талабын гьисапгъа алып, сув булан таъмин этежегине инандыргъан эди. Сув буса гьали де етишмей, аз болса тюгюл, шондан сонг да къошулгъан зат ёкъ. Къоллавчуланы талаплары буса артып тербей. Уьчгентлилер топуракъчылыкъ булан кёп доланма муштарлы халкъ, овощлар оьсдюрювде лайыкълы сынаву бар. Тек не этерсен, шо сынавну асувлу кюйде пайдаландырма юртлулар учун онгайлыкълар етишмей.

– Сувну масъаласы гьакъда сиз нечик ойлашасыз, къайдан бутакъ алып къоллама бажарыла?

– Йыракъда тюгюл, «Кавказ» деген федерал ёлну тюбюнде уллу татавул агъа, ювукъда Миятлыдан алынгъан ичеген сув юрюйген уллу базыкъ быргъылар да бар. Айтмагъа сюегеним, бизин республикабызда шончакъы да шолай кёп оьзенлер, сув гьавузлар, ГЭС-лени бувгъанлары бар туруп да, къоллавчулагъа, авлакъланы сугъарагъан ва ичеген сув етишмей къытлыкъгъа тарыйбыз. Сув болмаса, ерли экономиканы оьсдюрмеге бажарылмай. Къарагъыз дёрт де янда авлакъланы оьсюмлюклери чиркип-къаврап тура… Бир нече йыл алда «Таза сув» деген федерал программагъа гёре бизин тюзлюк бойдагъы районланы сув булан таъмин этмеге планлашдырылгъан эди. Бары да харжлар талам-такъыш болуп, борч­лар да яшавгъа чыгъарылмай йырылды… Уллулар да, яшлар да чакъда-чакъда айлана якъны тазалыгъын болдурувгъа байлавлу оьтгерилеген гьаракатларда, булкъаларда ортакъчылыкъ этегени де толу натижаларын бермей.

Тазалыкъны къоруп сакълав акъсама башласа, заманда бир оьтгерилеген булкъалардан да асув аз.

– Шолай агьамиятлы ишни яшавгъа чыгъарма тюшегени англашыла. Гетген янгурну артындан ямучу алып чабагъан кюй болмасын учун не этмеге герек?

– Эгер де сен Уьчгентни гьакъында айта бусанг, эсгерилген юртну сув булан таъмин этивню масъаласы 2018-нчи йылны социал-экономика оьсювюню планына да гийирилген. Тек не этерсен, школада охуйгъан яшланы гьаракаты булан бу йыл язбашда юртну орамларында 500-ге ювукъ орнатылгъан тереклер сувсуз къуруп, зайып болду. Мен уьстде де эсгерген кюйде, авлакъчылыкъ булан машгъул уьчгентлилени авадан пайы къургъакълыкъны натижасында тас этивлеге тарыды. Йыл йылгъа ошамай. Артдагъы вакътилерде гьава шартлары нечик болажагъын хас маълумат береген къуллукълар да толу кюйде аян этип бажармай. Шону учун ерлерде къургъакълыкъгъа къаршы гьазирлик гёрювню чаралары оьтгерилсе, тас этивлеге ёл берилмес, табиат байлыкъларыбызны къысматы, экология гьал бузукъ болмас.

– Артур Русланович, ра­йонда, юртларда муниципал къурулувларына экология гьалны ёрукълашдырывгъа ва шолай да табии байлыкъланы къорувгъа ерли жамиятлардан, оланы къурумларындан кёмек боламы?

– Мен уьстде де эсгердим гьар уьй есиси оьзюню алдын нечик сакълама тюшегени гьакъда. Озокъда, авулларда, савлай юртларда тазалыкъны низамын болдурмакъ учун жамиятны тергевюн къуршама тарыкъ. Шо гьакъда биз райондагъы жамият палатаны ва жамият советини башчысы Ражап Ражабов булан англатыв ишлени юрютмесек бажарылмай.

– Тюзюн айтсам, мен де районгъа тахшагьардан сапар чыгъагъанда башгъача ойлаша эдим. Гьакъыкъатда буса «Кавказ» деген федерал ёлну ягъаларындагъы, Къоркъмаскъаладагъы, Уьчгентдеги тазалыкъны низамы мени тамаша этди. Гележекде де сизге низамны йырмай, ти­йишли чараланы оьтгермек учун юрюлеген гьаракаты­гъызда уьстюнлюклер ёрайман. Лакъырлашыв саялы да сизге разилигимни билдирме сюемен.

– Сен де савбол. Гертиден де. тазалыкъны къорув – агьамиятлы масъала. Шо гьакъда бизге Дагъыстанны табии байлыкъларыны ва экология министрини заместители Арслан Сайпуллаев де гьали-гьалилерде къатты кюйде буварыв этген эди. Айтагъаным, оьрдеги къурумланы янындан берилеген таклифлер де йырылмай яшавгъа чыгъарылсын учун гьаракатны болдурмакъ – о да бизин сыйлы борчубуз. Шо гьакъда «Ёлдаш» да оьзюню бетлеринде чакъда-чакъда маълумат бере турса дурус болур.

Маълумат:

Артур Русланович Алиев Магьачкъалада 1977-нчи йылда тувгъан. Шагьарда эки йыл охуп, Къоркъмаскъалада орта билим берив школаны тамамлагъан.

Оьр билимли. Бизнес ва права академияны да уьстюнлю кюйде тамамлагъан сонг далапчылыкъ тармакъда доланма башлагъан. Буссагьатгъы вакътиде ол сабанчы-фермер агьлюню ишлерин юрютюв булан машгъул.

Шону булан дазуланмайлы, ра­йонда ва юртдагъы жамият ишлерде де актив кюйдеги ортакъчылыкъ болдурувун давам эте. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, Артур Русланович Хумторкъали район жыйынгъа депутат этилип Гьажидада юртундан сайлангъан. Район жыйында юртланы онгайлыкъларын ва тазалыгъын болдурувну комиссиясыны башчысы.

Экономика ва экология бёлюкню редактору Къ. Къараевни Хумторкъали район жыйыныны депутаты А. Алиев булан этген лакъырлашыву