Сабанчыны сабанын тот басмасын…


Юрт ерлерде шагьардан эсе иш тапма къыйын бола. 1990-нчы йылларда топуракъланы оьз есликге берме башлагъанда, иш булан къытлыкъ болмас деп эсибизге геле эди. Арадан кёп де гетмейли, арагъа авур масъалалар чыкъма башлады. Топуракъ болгъан булан битмей, ону ишлетме техника да гереклиги ачыкъ болду. Арадан 20-30 йыллар гетгенден сонг да шо масъалалар аслу болуп токътай. Акъча берип этдирсенг, багьасы арта. Оьзюнгню буса техника алма харжынг ёкъ. Муна шо заманларда арагъа бирлешген хозяйстволар чыкъма башлады. Адамланы бирлери буса сабанчы хозяйстволар къурдулар.



Хасавюрт районда биринчилерден болуп сабанчы хозяйство къургъанланы бириси Байтази Арсланханов эди.Ол «Арсланханов» деген хозяйствосун 12 йыл юрютюп турду. Башлап эт учун гьайванлар сакълады, сонг тавукълар оьсдюрдю, артда да кёп тюрлю тармакълы хозяйство этди. Оьзюн ерли башгъа даражагъа чыгъаргъанда, хозяйствосун уланы Айнудинге тапшурду.



Айнудин Арсланханов Боташюртда тувгъан. Юртдагъы орта школаны охуп битгенде, Дагъыстан юрт хозяйство университетге тюше ва охуп битгенден берли, «Арсланханов» деген сабанчы хозяйствону юрюте. Огъар башлапгъы йылларда да, гьали де атасыны бай сынаву тарыкълы бола. Мен Айнудин ва атасы Байтази булан лакъыр этемен.


 

– Байтази, юрютме къыйын деп гьисапланагъан юрт хозяйствогъа оьзюнг чю гелгенсен, шогъар уланынгны да тартып нете эдинг?..



– Бизин уллулар оьмюрюн топуракъны ишлетип йиберген. Топуракъдан адам артыкъ бай чы болмас, тек ач да къалмас. Бизин тухум бары да дегенлей топуракъны ишлетип яшагъан. Биз де шону давам этебиз. Эгер де алда яшёрюмлени топуракъгъа школа бригадалар булан тарта эди буса, гьали шолай ишлер ёкъ. Мен буса Айнудинни яшдан берли яннавурумда сакълап ва ишлетип тургъанман. Гьали йыл сайын сынаву арта, магъа да бир таклифлер бере. Мен де огъар онда бола­гъан кёмегимни этемен.



–Мен сени хозяйствонгну гьакъында ал заманларда язгъанман. Сен бир нече тармакъны алышдырып турасан, себеби недир?



– Мисал этип айтайым, мен гьайванлар сакълайгъан ва тавукъ эт болдурагъан заманда гьал башгъа эди. Биринчиси, сен ферма къуруп ишлей бусанг, сен фермада яшама герексен. Дагъы затны айтмасакъ да, гьали де халкъ арада уру тайып битмеген. Бирдагъысы, сен болдургъан этден дюньяда учуз зат тапмассан. Сен йыллап болдургъан этни сатма ер тапмай къыйналасан. Амалсыз болуп базаргъа барабыз, шонда да инг де учуз багьа гесе. Сав йыл оьсдюрген гьайванны этин эки багьа тёбен ала, тек ичине гирип сатма къоймай. Эгер де этни къабул этеген ерлер яда колхоз базар болгъан буса, шонда биз этибизни арачысыз сатажакъ эдик. Эки-уьч къолдан оьтген эт буса, шайлы багьа болуп токътай.



Тавукъ сакълавда аслам акъчанг болмаса, башлама да башламай къойма герек. Неге тюгюл, жижеклени борчгъа аласан, емни борчгъа аласан, сонг бир зат болуп «ялласанг», ишинг терс гете. Тавукъ сакълайгъанлагъа сорап къара, гьариси борчлар булан туралар. Гьалиги вакътиде кёп харж чыгъарып уллу тавукъ комплекслер къурма ярай, тек акъча ёкълукъдан шогъар гючюбюз етмей. Ботаюртда «Батыр-Бройлер» деген тавукъ сакълайгъан уллу комплекс бар. Олар оьзлер емлер гьазирлей, тыш пачалыкълардан алып йымырткъа сала, оьзлени жижеклерин сата ва бир пайын сакълай. Шолардан 50 тюрлю мал этип, Новгород, Москва ва Санкт-Петербург шагьарларда сата. Айтагъаным, оланы мал болдурагъан гиччирек заводлары, сатылгъанча сакълама холодильниклери ва малын берме ерлери бар.



Гьали гелейик мен артда къургъан ва уланым юрютюп турагъан хозяйствогъа. Биз будай чачабыз, юзюмлюклерибиз бар, жиелегибиз бар, тюрлю-тюрлю емиш бав салгъанбыз. Демек, бир малыбыз болмаса, биревюсю къутгъара.


–Гел гьали Айнудинге де сорайыкъ. Айнудин, бу йыл шолай къыйынлы гьалгъа тюшдюгюзмю ва къайсы тармакъ къутгъарды?



–Мен топуракъны бир па­йын ижарагъа алып юрютемен. Хозяйствомда 60-
70 гектар
ерге будай чачабыз, 23 гектарда юзюмюбюз бар,
12 гектар ерге алма, кокан ва гьайва салгъанбыз, 3 гектарда жиелек, 10-15 гектар
ерлеге де яшылчалар чачабыз ва теплицалар да этгенбиз.



Гетген йыл гюзлюклени
60 гектар ерге чачдыкъ. Шоланы да кредитлер алып, борчгъа ягъарлыкъ, себеген дарманлар алып юрютебиз. Башлап бизге теплицалардагъы жиелеклер бише, сонг авлакъдагъысы геле. Айтагъаным, бу йыл жиелек бек арив болду, шону сатып бары да дегенлей борчларыбыздан къутулдукъ. Тек жиелек – кёп къуллукъ тарыкъ оьсюмлюк. Дагъысын айтмагъанда ону 5 керен сугъарма тарыкъ. Сув масъала артдагъы йылларда яхшылашып геле буса да, яй вакътиде къыйын бола. Сувну биз Яхсайсувдан Боташюрт татавулдан таба алабыз. Бизге сув Борагъангечив ва Нурадилово юртлардан оьтюп, сонг геле. Яй болду буса, сабанчы хозяйстволаны ёлбашчылары ва ишчилери лопаткалар да тутуп татавул бойда къалалар. Бизге буса олардан къалгъаны етише.


–Алда сиз теплицаларда памидор ­оьсдюре эдигиз, шо да пайдалы деп айта. Жиелекни пайдасы ондан артыкъмы?



–Иш онда тюгюл. Биз теплицаланы къызгъын вакътиде этген эдик. Башлапгъы йылларда шонда помидор болдуруп да турдукъ. Оланы бийиклиги халтадан
2 метр
оьрде болма герек, эгер де шондан аз буса, памидор толу бишмей. Бу йылны ахырына шоланы бийик этежекбиз ва гелеген йыл памидор салажакъбыз.


–Къайсы тармакъны юрютме герекни нечик сайлайсыз?



–Биз кёп генгешлерде ва форумларда болабыз. Шонда янгылыкълар да кёп бола. Шоланы бирлерин биз де болдурма къарайбыз. Башлап аз ерлерде, къыйыша буса, авлагъын генглешдиребиз. Озокъда, къолгъа ручка ва тетрад алына. Шонда чачылажакъ ва алынажакъ пайда гьисаплана. Пайдалы буса, ишлеме башлайбыз. Мисал этип айтайым, биз гетген йыл
15 гектар ерге самурсакъ чачгъан эдик. Шону да чачагъаныкъ, араларын ишлетегеник ва чыгъарагъаныкъ машинлешдирилген эди. Арив гелим алдыкъ, шондан къайры да, гьар килосун 80-90 манатдан сатдыкъ. Арив пайда болду. Бу йыл да чачгъан эдик. Шо ерден 6 тон тюшюм алдыкъ, тек 40-50 манатдан сатып да болмайбыз. Чыкъгъан багьасына бермесек болмай, неге тюгюл сакълама хас ерлерибиз ёкъ.


–Айнудин, сен ишлетеген ерлер аз тюгюл, шоланы ишлетме техника таманлыкъ этеми?



–Техника булан таъминмен. Мени 1 комбайным, тракторум ва артына тагъагъан машинлерим де бар. Гьукуматны 3 йыл алда «Обновление старой техники» деген программасы бар эди. Шонда алагъан техника юкге алынып, яртысын буса пачалыкъ тёлей эди. Мисал учун, шо заман МТЗ тракторну багьасы 650 минг манат эди, биз буса 325 минг манат бере эдик. Мен техниканы барысын да дегенлей шо вакътиде алгъанман. Ишлеме рагьат эди. Шо программа гьали ишлемейгенли уьч йыл бола. Мен оьрде эсгерген МТЗ тракторну багьасы гьали – 1 миллион 300 минг манат. Шолай акъча берип къайсы сабанчы алып бола, шону учун да техника янгыртылмай. Мени узакъ ижарагъа алынгъан
64 гектар ерим бар. Шону барын да ишлетемен, гелеген йыл дагъы да 15 гектар ерге бав салма хыялым бар.


–Байтази, хозяйстволагъа этилеген «кёмек» де шолаймы?



–Районда болдурулагъан малланы 60 процентин оьз есликдеги ва сабанчы хозяйст­волар болдура. Ону учун да башлап кёмек сабанчы хозяйстволагъа этилме герек. Шоланы гелими де артыкъ, иши де яхшы. Бирдагъы янын айтгъанда, алдагъы йыллар гюзлюклени майданларын кемитмесин деп берилеген кёмеклер бар эди. 2014-нчю йылда гьар гектаргъа – 1500 манат, 2015-нчи йылда – 1000, 2016-нчы йылда – 800 бериле эди, 2017-нчи йылдан берли бир кепек де берилмей. Гьали кёмек харжлар теплицалар ва бав салгъангъа бере.



Шу къургъакъ йылда «Арсланханов» деген сабанчы хозяйство гюзлюклени гьар гектарындан 26 центнер тюшюм алды. Шо яхшы. Мени гьар йыл, гьар гюнню язып юрюйген тептерим бар. Гетген йыл 30 центнер алынгъан эди, чакъны гелиши яхшы эди. Ашлыкълагъа дымлыкъ тарыкъ, май ай бек къургъакъ болду. Шулай иссилик бизде 2012-нчи йылда болгъан эди.


–Уланынг гелеген йыл 15 гектар ерге бав салма сюе, не болажакъгъа къарагъанмысыз?



–Къарагъанбыз. Бирдагъы янын айтып къояйым, шонда кёмек харж гьар терекге гёре бериле. Эгер де бавланы асувлу къайдаларын салсанг, харж дагъы да кёп бериле.



Сабанчы хозяйстволагъа тергев артма гереги кёпден ачыкъ. Америкада да йылда 2000 долларгъа юрт хозяйство мал болдура бусанг, сагъа кёмек этме башлай. Топуракълар пайлангъанлы, адамлар ижарагъа ерлер алып ишлейгенли 20-25 йыллар бола. Шо замандан берли сабанчы хозяйстволаны гьалын яхшылашдырмакъ учун кёп иш этме бола эди. Россияда гьали 200 минг фермер бар. Шоланы арасында яхшы гелим алагъанлары кёп тюгюл. Барыны да ишлерин гёзден гечирсе, оланы иши осал, техникасы эсги. Аслу масъала – гиччи хозяйстволагъа пачалыкъны янындан якълав ёгъу. Биринчиси ва инг де аслусу – олагъа ­енгил кредитлери ёгъу. Мен ойлашагъан кюйде, шолар бар буса да ярай, тек бизге гелип битмеген. Шоланы юрютюв тергевден тайгъан. Гележек гелимине гёре къарап техника берилмейгени яман. Болдурулгъан малланы алагъан пунктлар ёкъ. Яхшы урлукълар алмакъ учун кёмек харжлар берилмей. Шулар бары да сабанчыны ишлерин къыйын эте ва артгъа тарта.



Ягъарлыкъ да йыл сайын багьа бола. Гетген йыл бензин 34, солярка –23 манат эди. Бир кило будай буса – 7 манат. Бу йыл солярка да, бензин де 40 манатдан да артыкъ болду, демек, эки керенге артды. Будай бу йыл да 7 манат. Айтагъаным, сабанчы
1 литр солярка алмакъ учун 6 кило будай сатма герек. Амма мен гьакимиятгъа берген таклифлер яшавгъа чыкъса, сабанчылар юрт хозяйство малланы артыгъы булан болдуражакъ ва тыш пачалыкъланы санкциялары бир зат да этмежек.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля