Он батырны ругьу бар


Пятница, 01.06.2018г. - "ЁЛДАШ".


Къысматны айланч ёллары яшав сапарыбызда бизин гьар тюрлю адамлар булан табушдура. Шо ёлугъувланы бирлери даимликге эсингде къала, заманлар гетип де, сендеги сагъынч гьислени сувума къоймай. Бирлерин болгъан чакъы тез унутма, эсделик «тептерингден» бузуп тайдырма къарайсан.


 


Адилянгыюртлу Абзагьир Пашаев булан биз 1990-нчы йылда Ленинградда таныш болдукъ. Ол шо вакътилерде уьлкени темиркъазыкъ тахшагьарында «Тангчолпан» деген къумукъ жамият къурумну ишлерин юрюте эди. Мени буса бирдагъы бир ёлдаш булан, янгы гюч алып, оьрленип гелеген «Тенгликни» башчылары тышдагъы къумукълар булан байлавлукъну беклешдирмек, оланы умуми милли гьаракатгъа къуршамакъ учун Ленинградгъа бакъдыргъан эди. Биринчи гьислеримни бугюн де унутмайман. Орта бойлу, арыкъсув Абзагьирде он батырны ругьу бар эди. Биз къонакълыкъда тургъан гюнлени ичинде мен ондан бир де кантны эшитмедим. Ондагъы жагьлыкъ, халкъына бакъгъан якъдагъы гьасиретлик ва аминлик бизге де гюч-къуват бере эди.



Муна гьали арадан 28 йыл оьтюп, биз Абзагьир булан Магьачкъалада мени ожагъымда ёлукъдукъ. Йыллар не ону, не мени аямагъан. Буса да, Абзагьирдеги къурч хасият, гьар-бир этген ишини адиллигине, пайдасына шексиз инанагъанлыкъ бир ерге де ёкъ болуп гетмегенин шоссагьат эс этдим.



Гьали Абзагьир Санкт-Петербургдан 40 чакъырым аридеги оьтесиз гёзел, бир заман орус пачаланы алтын отаву болгъан, бай тарихи булангъы Гатчина деген шагьарда яшай. Шагьарда ону белгили жамият чалышывчу гьисапда таныйлар. Ол Бютюнроссия маданият эсделиклени къорув къурумуну ерли бёлюгюню ишинде жанлы кюйде ортакъчылыкъ эте. Чакъ-чакъда Гатчинада, Санкт-Петербургда сурат, агъачдан этилген накъышларыны выставкалары оьтгериле, ерли газетлерде макъалалары чыгъа.



Бизин газетде де тезде А.Пашаевни бир нече макъалалары чыкъгъан. Оьзюню гьакъында да мухбирлерибиз язгъан. Охувчуларыбызны кёбюсю ону яшаву, жамият чалышыву булан аз-кёп буса да танышдыр деп эсиме геле. Шо саялы такрарлап турмайлы, сизин, гьюрметли охувчулар, кёп сагьатлыкъ лакъырыбызны мени гьисабымда   тергевюгюзню тартардай бир-бир къужурлу ерлери булан таныш этме сюемен.


– Абзагьир, сен яшавунгну аслам янын Ватанынгдан арекде оьтгерсенг де, къумукълугъунгну тас этмегенсен. Тап-таза чартлатып ана тилингде сёйлейсен, кёп ареклерде бусанг да, ата юртунга гелме, дос-къардашны, миллетингни яхшысы-яманына етишме кюй табасан. Ондан къайры, мен билеген кюйде, сени Кавказны, Дагъыстанны, къумукъланы тарихине, маданиятына байлавлу уллу китапхананг бар. Сен китапланы къачандан берли жыйма башлагъансан ва шоланы арасындан къайсыларын инг сыйлысы деп гьисап этесен?



– Китап жыйыв аврув магъа педагогика институтну тарихи факультетинде охуйгъан заманларымдан берли къабунгъан. Санкт-Петербург Россияны темиркъазыкъ тахшагьарындан къайры, маданият центры деп де юрюле. Мунда уьлкедеги лап да белгили, алдагъы асрулардан ясала гелеген мердешлери булангъы илму, билим берив, маданият идаралар ерлешген. Шо идараланы китапханаларында айры-айры адамланы къолунда оьтесиз бай, къыйматын берме де къыйын китап хазна сакълана десем, къопдурув болмас. Заманда бир гьар тюрлю себеп­леге гёре шолар эсги китапланы сатагъан тюкенлени тахчаларына тюше. Мен шо тюкенлени посагъасын унутмайгъан къонакъман. Сатывчуланы кёбюсю мени де таныйлар, не йимик китаплар тергевюмню тартагъанын яхшы билелер. Башлапгъы йылларда китапханам нече де аста толумлаша эди. Студент стипендиямдан айда бир китапгъа тюгюл акъча айырма болмай эдим. Сонг ишлеме башлагъанда нечик де бир низамлы ёрукъгъа тюшдю, китапханам о заманларда айтардай уллу тюгюл уьюмню аслам ерин еледи.



Инг сыйлылары къайсыларыдыр деп сорайсан. Оланы мен айырмайман, барысы да бир йимик аявлу. Китапханамда XIX асрудан башлап, бугюнге ерли чыкъгъан асарлар жыйылгъан. Озокъда, оланы бир жохагъа тёшеп тенг этме ярамайгъанын да англайман. Авторлары, чыкъгъан йыллары, жанрлары, темалары башгъа. Мисал учун, менде бар Абусупиян Акаевни басмадан 1914-нчю ва 1925-нчи йылларда Темир-Хан-Шурада чыкъгъан китапларын, гетген асруну 80-нчи йылларында гьалиги алимлер язгъан тарихи асарлар булан тенглешдирмеге яраймы? Яда аты дюньягъа айтылгъан тюрколог М.Артамоновну 30-нчу йыллардагъы хазарланы гьакъындагъы биринчи китабын бугюнгю алимлени къаламыны тюбюнден чыкъгъан ахтарывлары булан тенглешдиргенде, къайсын сыйлы гёрежек эдигиз? Академик И.Крачковскийни оьзюню къолбасы булангъы 73 йыл алъякъда чыкъгъан «Над арабскими рукописями» деген китабын сыйлы китапгъа гьисаплама яраймы?



Крачковский дегенде, 1989-нчу йылда болгъан агьвалат эсиме тюшюп гетди. Шо йыл Магьачкъалада имам Шамилге багъышлангъан уллу илму конференция оьтгериле эди. Шону эшитип, ишлеримни къоюп, Магьачкъалагъа гелдим. Оьзюм булан 1940-нчы йылда Москвада «Хроника Мухаммада Тахира ал-Карахи о дагестанских войнах в период Шамиля» деген китапны да алып гелдим. Конференцияда чыгъып сёйледим ва шо китапны янгыдан Дагъыс­танда чыгъармакъны так­лиф этдим. Белгили кюйде, ал-Карахини асарын Крачковскийни редакторлугъу булан арап тилден алим А.Барабанов таржума этген. Гертиден де, узакъ да къалмай шо китапны башлапгъы яны республиканы басмаханаларыны бирисинде чыкъды. Къолума тюшгенде бек тамаша болдум. Асарны ахырында А.Барабановну орнуна, бир-эки комментарийлер къошгъан Т. Айтберов таржума этген деп язылгъан эди. Дагъыстангъа сонггъу геливюмде мен шо адам булан ёлугъуп, бары да ойлашагъан затымны тувра бетине айтма сюйген эдим. Тек къаравулланмагъан себеплер арагъа къошулуп, ёлукъма имканлыкъ болмай къалды. Амма мени сёзлерим огъар етишгенни билемен. Китапны басмадан чыкъгъан экинчи яртысында герти таржумачыны аты эсгериле.


– Къолунга лап артда тюшген китаплар къайсыларыдыр?



– Мен хас тюкенлерден къайры, китапланы Интернетден таба да ахтараман. Соцсетлерде мени йимик китапланы жыйыв булан иштагьланагъан бир нече гюплер бар. Бираз алда магъа Новосибирскиден билдирив гелди. Ондагъы бир адам Йырчы Къазакъны 1980-нчи йылда чыкъгъан «Заман гелир» деген китабын сатма сюе эди. Бир мюгьлетге де ойлашмай мени адресиме йибермекни тиледим, айтагъан гьагъын да бакъдырдым. Китап Къазакъ йимик, ону сюргюн ёлун такрарлап, Дагъыстандан Сибирлеге ерли етишген экен. Гьали мен къайда сапаргъа чыгъа бусам да, ювукъ, арек болсун, башгъа тюгюл, шо китап янымдан таймай, оьзюм булан алып юрюймен.


– Охувчуларыбызгъа сени бирдагъы бир сырынгны ачайым. Сен артдагъы вакътилерде бизин маданиятгъа байлавлу гьали къолланмайгъан эсги пластинкаланы жыйма, ахтарма белсенгенсен. Китаплар булан чы тезден берли «авруйгъанынгны» англадыкъ, бу янгысы да сагъа къайдан гелип юкъду?



– Къайдан охугъаным буссагьат эсимде ёкъ. Тек Барият Муратованы яшавуна багъышлангъан макъалаланы бирисинде ону анасы Балаханум къызардашы Ниярханум булан пача заманларда Санкт-Петербургда болгъан деген сатырлагъа айрыча тергев этген эдим. Болгъандан къайры, шагьарны студиясында оланы къумукъ йырны аргъан да согъуп йырлайгъан кююн грампластинкагъа язып алгъанлар. Шо заман менде шо пластинкаланы бириси сама сакъланмагъанмы экен деген ой тувду. Ахтарывларым ахырда мени фонодокументлер сакъланагъан Россияны пачалыкъ архивине гелтирди. Архивде къумукъ йырлар, кюйлер, макъамлар булангъы 90 пластинка сакълангъан. Лап биринчи пластинка 1907-нчи йылда Москвада чыкъгъан. Пластинкагъа Жаминат деген йыравну такъмакълары язылгъан. О девюрдеги йыравланы ва аргъанчыланы арасында Хасайбатны аты да эсгериле. Ол аргъаны булан аслу гьалда къумукъ макъамланы согъа болгъан. Фонотекада Хасайбатны «Буглен кюй», «Уллу кюй» , «Той бийив» деген макъамлары къалгъан. Умуми кюйде алгъанда, бугюнге ерли архивде инкъылапдан алда къумукъ йырлар, макъамлар булан чыкъгъан 20 пластинка сакъланып тура. Би­йивлени ва макъамланы айтсакъ, оьрде эсгерилгенлеринден къайры, «Таргъу кюйню», «Яхсай бийивню», «Хасавюрт кюйню», «Игитлени бийивюн», «Шатлыкъны», «Терек тюпню», «Хурма терекни» айрыча эсгермеге ярай.



Инкъылапдан сонг, бизин 30-нчу йыллар болгъанча пластинкаларыбыз чыкъмай тургъан. Чыкъгъанлары да эки тюгюл ёкъ. Бириси 1930-нчу йылда, бирдагъысы арадан 6 йыл оьтюп Ногинск фабрикада язылгъан. Артдагъы пластинкада Дагъыстанны этнография ансамбли Барият Муратованы музыкасына гёре «Колхоз лезгинканы» ва «Вулкан отлар» деген бырынгъы макъамны согъа.



Бары да фонотеканы гёзден гечирип къарагъанда, лап да кёп пластинкалар 50-нчи йылларда чыгъа. Шо девюрлерде эл арада йыравлардан Б. Ибрагьимованы, З. Алескендеровну, И. Баталбекованы, З. Абигьасанованы, А. Тонаевни, И. Муцалхановну, аргъанчылардан М. Исмакъовну, А. Иримовну, Г. Алибековну, Б. Алиевни, къомузчулардан А. Къаплановну, Д. Рамазановну, М. Ильясовну атлары танывлу бола. Лап ахырынчы пластинка Москвада 1988-нчи йылда чыкъгъан. Пластинкагъа Б.Эльмурзаеваны йырлары язылгъан.


– Шоланы барысын да язып алып, гележек наслулар учун сакъламагъа кюй ёкъму? Гьалиги такъыр-тукъурдан кюсюп, герти къумукъ макъамланы эшитмеге нече де гьасиретбиз хари.



– Бар. Аслам харж болса. Бизин жамият къурумларыбыз, мадарлы адамларыбыз къуршалса. Мени буса, тюзюн айтгъанда, шо намусну янгыз кютме гючюм чатмас. Ондан къайры, ахтарывларымны янгыз пачалыкъ архив булан битдирип къоймай, дагъы да узатма, генглешдирме хыялым бар. Гезикли сапарымны, имканлыкъ болса, Аллагь да буюрса, Тбилисиге этмеге сюер эдим. Грузияны тахшагьарында, 50-нчи йыллардан тутуп, пластинкаланы чыгъарагъан белгили «Мелодия» деген фирманы филиалы ишлеп тургъан. Оларда да къумукъ йырлар, макъамлар булангъы хыйлы пластинкалар язылгъанын билемен.


– Аллагьутаала ёлунгну тюз этсин, ишингни къурашдырсын! Бизге де охувчуларыбызны арасындан шу макъала булан таныш болгъан сонг, сагъа кёмекчилер, адилли хыялларынга къол ялгъарлар табылмасмы экен деп умут этмек къала.



–Аллагь рази болсун! Мен йыракъ ва ювукъ тараплагъа чачылгъан, архивлерде, китапханаларда чанга басылып, сабурсуз кюйде оьзюню гьайлы ахтарывчусун къаравуллап турагъан тарихибиз, маданиятыбыз булан байлавлу варислигибизни эрте-геч табып, жыйып болажагъыбызгъа инанаман. Инанмай болгъан бусам, мен шу гьаракатымны баягъанокъ токътатар эдим.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля