Оьлюмден уьст гелген разведчик


Четверг, 10.05.2018г. — «ЁЛДАШ».


Уллу Ватан давну тарихини гьакъында айта туруп, генерал Белов ёлбашчылыкъ этген атлы асгерни эсгермей гетмеге бажарылмай. 1942-нчи йылда Ржев-Вязем операцияны барышына генерал Белов ёлбашчылыкъ этген 1-нчи атлы корпус этген къошум аслам. Озокъда, мен мунда генералны гьакъында язмайгъаным англашыла. Ону Уллу Уьстюнлюкню ювукълашдырмакъ учун этген къошумун бирев де инкар этмеге де болмай. Мен генерал Беловну атлы асгерини 72-нчи атлы полкунда къуллукъ этген, давдан сонггъу йылларда атына «дав есири» деген сёз тагъым тагъылып тургъан, сонггъа таба давну ортакъчысы деген ат къайтарылгъан адилянгыюртлу Гьайбулла Байгишиевни гьакъында язмагъа сюемен.



Гьайбулла Байгишиевни минасы яхсайлы. Ол 1914-нчю йылда Яхсайда мадарлы, тюкен еси Гьакимни агьлюсюнде тувгъан. Ерли школаны 5 класын тамамлап, охувгъа-язывгъа уьйрене, тилге югюрюк бола. Гетген асруну 30-нчу йылларында уьлкебизде юрюлген «кулаклагъа» къаршы дав Гьайбулланы агьлюсюне де тиймей гетмей. Шо тутулувлардан къачып, Гьаким агьлюсю булан гелип Адил Янгы­юртгъа сыйына. Янгыюртда янгыдан яшав башлама тынч болмай. Буса да ишге чыныкъгъан Гьаким яшавну четим сынавларындан уьстюн чыгъа.



Яшав узатыла… Эр чагъына етген Гьайбулла, сюйген къызын алып, сююнюп-къуванып янгы яшав башлай. Узакъ да къалмай, ол ватандаш борчун кютмеге асгерге чакъырыла. Украинаны Винница областыны Тульчино шагьарында мен оьрде эсгерген Белов­ну армиясында къуллукъ эте. Шо вакътиде огъар уьюнден шатлы хабар да геле: агьлюсю Пийма улан таба. Огъар Минатулла деп ат тагъалар.



Арадан заман гете. Асгерлик борчу битмеге ювукъ бола. Шо къалгъан айлар Гьайбулла учун нече де аста гете. Ону юрегиндеги бар умут агьлюсю булан байлавлу. Сююмлю агьлюсюн, биринчи авлетин гёрмеге, къартайгъан атасына кёмек этмеге гьасирет. Амма Яратгъаныбыз огъар янгы сынавлар онгара − Уллу Ватан дав башлана…



Белгили кюйде, Уллу Ватан давну биринчи йыллары къыргъынлы бола. Душман аз заманны ичинде элибизни хыйлы ерлерин елей, 1941-нчи йылны ноябр айына немис фашистлер Ватаныбызны юреги – Москваны тюбюне етише. Душман булангъы биринчи ябушуву Гьайбулла Байгишиевни тахшарыбыз учун юрюлген къыргъынлы урушларда башлана. Ёлдашларын, ювукъларын тас этсе де, ол шо урушдан сав-саламат чыгъа ва элибизден душманланы къувалап, дав ёлун узата.



Москва учун юрюлген урушланы биринде Гьайбулла Байгишиев къоччакълыгъын ва Ватанына берилгенин гёрсете. Оьзю къуллукъ этеген полкну байрагъын ол белине де байлап штабгъа етишдире. Шо вакътиде байракъ ёкъ этилген деп турагъан командованиени сююнчюн сёзлер булан айтмагъа бажарылмай. Шо къоччакълыгъы саялы Гьайбулла Байгишиевни пачалыкъ савгъатгъа гёрсетелер. Амма экинчи гюн штаб бомбалагъа тутула. Штаб булан бирге кагъызлар да, оланы ­онгаргъанлар да ёкълана.



– Шо урушларда мени бир Яратгъаныбыз сакълады деп хабарлай эди атабыз, — дей Гьайбулланы уллу уланы Минатулла Байгишиев. – Гьар гезик разведкагъа чыгъа туруп, бир Аллагьгъа сав-саламат къайтар деп тилей болгъан. Гьатта, ону сёзлерине гёре, гючлю урушларда да ол намазын бир де къоймагъан, аты булан ёлгъа чыкъгъан вакътиде де ол атны уьстюнде турагъан гьалда намазын этген.



Душманланы Москваны тюбюнден къуваласа да, умуми фронтну гьалы бузукъ кюйде къала. Фашистлер фронтну бары да ягъындан чапгъынын узата. Асгерлер дёрт де якъдан къамавгъа тюше. Шо вакътилерде Гьайбулла Байгишиев къуллукъ этеген атлы асгерлер душманны тылына разведкагъа юрюй. Бир-бир гезиклерде олар есир излеп, 100-150 чакъырым ичге гирелер.



Шолай хас тапшурувну кютеген вакътиде, сакъ турагъан душман совет разведчиклени эслейлер ва дёрт де якъдан гелип къамавгъа туталар. Совет разведчиклер ахырынчы патронуна ерли атышалар, амма тенгсиз урушда душман уьстюн чыгъа. Гьайбулла Байгишиевни ёлдашларыны кёплерини душманны гюллелеринден жанлары къыйыла. Къалгъанлары бомбалар ярылып болгъан чонкъда яшынып токътайлар. Яралангъан, патронлары битген, ачлыкъ къыйнагъан разведчиклени душманлар аралап токътай. Совет солдатланы фашистлер савлай къолгъа ала. Оланы арасында Гьайбулла Байгишиев де бола.



Гьайбулла Байгишиевни яшавуну янгы, чарслы бети ачыла. Башлап концлагерде, сонггъа таба Гьайбулла Байгишиевни ва ону ёлдашларын эшелонгъа да юклеп, гюнбатыш Германиягъа йибере. Онда оланы бай немисни фабригинде ишлемеге борчлу эте. Фабрикде есирлер кеннираш йип этелер. Ачындан оьлюп барагъан совет солдатлар учун шону пайдалы яны да бола: олар кеннирашны урлукъларын жыйып, шону къыздырып ашап амал этелер.



Амма есирлени сакълавчулары да сакъ туралар. Текаран сюрюнсенг, ерингде оьлтюре. Ашны, оьзге затны урлап тутса, оьлюмге гелтире. Амма гюн сайын осал болуп барагъан есирлени ишлеме чи нечик де, юрюмеге гьалы да къалмай. Шолай бир гезик, аякъ уьстде туруп болмай, Гьайбулла Байгишиев де йыгъыла. Ону солдатлар тез эс эте ва, къырыйына барып, бириси тюбегин чагъа – тюбек атылмай. Тюбекни оьрге атгъанда – атыла. Шону гёрюп турагъан сакъчыланы башы есирге дагъы урма къоймай. Огъар ювукъ гелип: «Сен не миллетденсен?» – деп сорай. «Къумукъман», – дей Гьайбулла Байгишиев. «Бусурманмысан?» – деп сорай къайтарып немис офицер. «Алгьамдулиллагь» – деп жавап къайтара ол. «Бар, ишле!» – деп, немис офицер ону герти оьлюмден къутгъара.



– Ачлыкъ – бек къыйын зат, – деп хабарлай Гьайбулланы уллу уланы Минатулла Байгишиев. – Атабыз есирликде болгъан заманларыны гьакъында айта туруп, олар нечик аякъ тюбюне юкъкъа тувралгъан картопну алып чыгъып, шону ашайгъан гезиклени эсгере эди. Неге тюгюл де, тазалыкъгъа уьйренген немислер адам аякъ тюбюне салып ашама аш алып чыгъаражакъ деп ойлашмагъандырлар.



Фабрикден къайры да, Гьайбулла Байгишиевлени бай немислени уьй къуллукъларында да ишлетелер. Шолай бир гезик булар бир къарт немисни абзарында ишлейлер. Хабарлай турагъанда, ол немис орус тилни билеген болуп чыгъа. Ол биринчи дюнья давунда ортакъчылыкъ этген, бизде есирликде де тургъан. Айтагъаным, есирликни гьалын яхшы билеген немис совет солдатлагъа тюз гёзден къарай, ашамагъа ашны да къызгъанмай. Ону уьюнде Гьайбулла Байгишиев айына, къаркъарасына гюч геле.



1945-нчи йылда дав есирлени америкалы солдатлар эркин эте. Совет солдатлагъа яда Ватанына къайтмагъа, яда Европагъа чыкъмагъа ихтияр бере. Кёплер сююмлю Ватанын сайлайлар. Амма Ватанында буса оланы сююп къаршыламай. Дав есир деп айтып, чекистлер олар немислеге ишлегенге мюкюр болгъанны талап этелер. Бажарылмай. Буса да, Гьайбулла Байгишиев учун уьюне ёл да ябыла. Туснакъ этилмеген дав есирлери Тула областны Щёкино деген шагьарында химия къошулчанлар этеген заводну къурулушуна бакъдырыла.



Башлапгъы вакътилерде олагъа уьюне кагъыз язмагъа да ихтияр берилмей. Арадан йыл гетип, чола табып, Гьайбулла Байгишиев атасы Гьакимге узакъ 3 йылдан сонг биринчи кагъызын яза. Биргине-бир уланы давда оьлген деп турагъан Гьаким учун шо кагъыз уллу шатлыкъ алып геле. Атасыны ва уланыны аралыкълары янгыдан байлана. Арадан заман гетип, гьайван-малын да сатып, Гьаким уланыны артындан бармагъа ёлгъа чыгъа.



Орус тилни билмейген, янгыз ана тилинде сёйлеп болагъан къарт Гьаким саялы шо сапар уллу сынавгъа айлана. Конвертдеги адресден къайры, ону къолунда дагъы маълумат болмай. Ол поездден-поездге мине туруп, Москва шагьаргъа, ондан таба Тула областгъа чыгъа. Сорав эте туруп, Щёкино шагьарны да таба, ахшамгъа таба химия заводну къапуларыны алдына етише.



«Атанг гелген! Атанг гелген!» – деген сююнч хабар Гьайбулла Байгишиевге тез етише. Ол башлап оьзюне масхара этедир деп шо сююнч хабаргъа инанмай. Атам мени мунда ерли нечик гелип бола, ол орус тилни билмейгенден къайры, уллу да болгъан, аврувлу да дюр деп ойлаша Гьайбулла. Амма атасын гёргенде, олар экиси де гёзьяшларын яшырмагъа болмайлар. 8 йылны боюнда дав айыргъан атаны ва уланны ёлугъуву сююнчлю бола.



Гьаким уланы Гьайбулланы къырыйында бир нече гюн тура. Амма гетмеге ювукъ болгъанда, ол авруп къала. Гьайбулла заводну ёлбашчысына аз замангъа уьйге йибермекни тилеп бара. Гьалны англата. Янгыз атасы уьйге етишмежекни айта. Ол Гьайбуллагъа ихтияр бере туруп: «Ёлдаш Байгишиев, мен яхшы билемен, сен гери мунда къайтмажакъсан. Яхшы ёлгъа бары­гъыз!» – деп буланы ёлгъа сала.



– Шо вакътиде магъа 7 йыл бола эди, – деп хабарлай Гьайбулланы уллу уланы Минатулла Байгишиев гёзьяш йибитген гёзлерин сибире туруп. – Мен шо гюн атамны биринчи гезик гёрдюм. Ону алдына чабып, къысып къучакълагъан кююм бугюн йимик эсимде. Атам бийик, къаркъаралы адам эди. Мен ону янгыз этиклерин къучакъламагъа болдум.



Гьайбулла Байгишиев учун ата юртунда янгы яшав башлана. Башлапгъы йылларда ону, дав есир деп айтып, ерли гьакимлер давну ортакъчысы деп гьисапгъа алмай. Амма тюзлюк оьзюнюкин ала. Шону булан бирге Гьайбулланы яшаву да яхшы якъгъа алышынмагъа башлай. Гёзден тюшсе де, ругьдан тюшмеген, яшавну татлисин де, аччысын да билген, немисни тюбегини гюллесинден сав-саламат къутулгъан Гьайбулла Байгишиев давдан сонггъу йылларда дав тозгъан Кировну атындагъы колхозну аякъгъа тургъузмагъа къайратлы загьмат тёкген. Давдан сонг 30 йылланы боюнда оьзюню темир къурдашы трактор булан хыйлы авлакълагъа харш салгъан, ана топурагъына хыйлы терин тёкген.



Яшав алгъа юрюй. Давдан сонггъу йылларда Гьайбулла Байгишиевни давда тёкген къыйынлары да аян этиле. Геч буса да, гьеч болмас дегенлей, ол оьзюню къоччакълыгъы ва сынма­гъан ругьу булан къазангъан медаллары ва ордени есине тапшурула. Шону ичинде «Кавказны оборонасы учун» ва Ватан давну 2-нчи даражалы ордени айрыча сыйлы болуп токътай. Ондан къайры да, Гьайбулла Байгишиевни тёшюн кёп санавдагъы медаллар да безей.



Яшавлар енгил болмагъа башлай. Ожакъда арт-артындан яшлар, гележекге янгы умутлар тува. Оьзюню сююмлю агьлюсю Пийма булан Гьайбулла Байгишиев 6 уланны ва 1 къызны тарбиялагъан. Оланы билимине ва тарбиясына бек тергев берген Гьайбулла Байгишиев авлетлерин гьаман да Ватанына амин болмагъа уьйретген. Олар да, гертилей де, районда танывлу ва абурлу адамлар болуп оьсгенлер, районуна ва уллу Ватаныбыз Россиягъа гьар тюрлю ишлерде гьалал кюйде къуллукъ этелер.



Уллу Ватан давну ортакъчысы, дав есирлик ва къысмат ругьдан тюшюрмеге болмагъан Гьайбулла Байгишиев 1992-нчи йылда оьзюню 78 чагъында яшавдан гете. Амма ону аты оьлмей. Ону авлетлери ва авлетлерини авлетлери, ону таныгъан, ону билген юртлулар учун ону аты бир заманда да эсден таймажакъ.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля